Vrouwen rondom Breitner

De tentoonstelling ‘Breitner’ in Singer Museum loopt op zijn einde. Aanstaande zondag is de laatste dag van de expositie. Omdat ik eerder al eens aandacht besteedde aan George Hendrik Breitner – vanwege zijn contacten met schilderes Anna Joanna van Stolk – was ik benieuwd hoe Singer Museum het onderwerp aanvliegt. Ik meen dat de tentoonstelling veel moois biedt: imposante werken en intieme stukken hangen naast elkaar. Er zijn olieverfschilderijen, tekeningen en enkele aquarels, allemaal van Breitner zelf. Met deze werken als uitgangspunt gaat ‘Breitner’ verder dan het bevestigen van de bekende karakteriseringen. Dat is prijzenswaardig. Toch heb ik bedenkingen bij enkele van de tentoonstellingsteksten. Als het over vrouwen rondom Breitner gaat, verliest het museum naar mijn mening soms de nuance.

Kunstenaars over Breitner

In verschillende zalen komen schilderende tijdgenoten van Breitner aan het woord. Via citaten op de museumwanden spreken bijvoorbeeld Vincent van Gogh en Philip Zilcken over Breitners werk. Dergelijke citaten zijn een beproefde manier om te laten zien hoe gelijkgestemde zielen Breitner waarderen.

Tegelijkertijd is het jammer dat hierbij maar weinig aandacht is voor vrouwelijke kunstenaars uit Breitners omgeving. Die waren er weldegelijk. Mijn blogpost ‘In haar atelier’ mag daarvan een voorbeeld zijn. Toegegeven, citaten van vrouwelijke kunstenaars zijn soms lastig te vinden, maar er waren wellicht andere manieren geweest om het vrouwelijke perspectief op Breitners werk zichtbaar te maken. In Breitners tijd werken namelijk veel vrouwen als professioneel kunstenares. Nu presenteert Singer Museum het kunstmilieu in de jaren 1880 en 1890 onterecht als een uitsluitend door mannen bevolkte wereld.

Naaktmodellen

De vrouwen rondom Breitner aan wie Singer Museum wel aandacht besteedt, zijn Breitners modellen: voorbijgangers in het straatbeeld, koffiepiksters en waspitten, een zangeres op het toneel, naakten. Aan deze laatste groep is zelfs een volledige zaal gewijd die prachtig laat zien hoe Breitner studeert op de weergave van het lichaam en hierin groeiend succes boekt.

Vol bewondering heb ik bijvoorbeeld staan kijken naar een geschilderd naakt dat Breitner in Den Haag 1888 voor het eerst tentoonstelt.

Uit dit schilderij blijkt hoe Breitner te werk gaat, niet in fijne lijnen, maar met krachtige penseelstreken. Het doek toont ook Breitners liefde voor contrast, zowel in licht en donker als in grote kleurvlakken. Ten slotte laat het zien hoe de kunstenaar zich toelegt op een thema en daarmee aan de slag gaat, tekening na tekening, schilderij na schilderij. Daarbij negeert hij alle overbodige franje. Wat niet ter zake doet, laat hij weg.

Portretten

Bij het naakt richt Breitners obsessie zich op de vlakken waaruit het lichaam is opgebouwd. Gezichten zijn daarbij van ondergeschikt belang. Hij laat de gelaatstrekken van de afgebeelde vrouwen steevast in het duister gehuld.

Dat betekent echter allerminst dat Breitner ongemakkelijk is met het vastleggen van gezichten. De zaal met tekeningen bevat enkele voorbeelden van prachtige figuurstudies waarin Breitner wel gezichten uitwerkt.

Ook in Breitners geschilderde serie van een jonge vrouw in kimono – de grote publiekslievelingen – zijn de gezichten knap geschilderd. Boendien schildert Breitner geslaagde (zelf)portretten. In schilderijen met naaktmodellen, waarbij Breitner gelaatstrekken niet uitwerkt, is er dus zeker geen sprake van ongemak of onkunde met portretteren.

Essentie

In het geven van een verklaring voor de onherkenbaar in beeld gebrachte naaktmodellen laat het museum in Laren naar mijn mening echter een steekje vallen. In de tentoonstellingsteksten wordt de mogelijkheid geopperd dat Breitner de gezichten niet uitwerkt op verzoek van de modellen zelf. Tijdgenoten zouden naakt poseren immers in verband gebracht hebben met sekswerk:

Voor [Breitner] is het onderwerp [naakt] vooral een middel om te experimenteren met kleur en schildertechniek. Het is tegelijk voorstelbaar dat onherkenbaar in beeld komen voor de afgebeelde vrouwen een belangrijke voorwaarde was om hun medewerking te verlenen. Naakt poseren werd eind 19de eeuw al snel in verband gebracht met sekswerk.

De tentoongestelde werken vertellen echter een ander verhaal. Allereerst is te zien dat Breitner vaker gezichten niet of nauwelijks uitwerkt, ook als hij andere onderwerpen oppakt. Een voorbeeld daarvan is het schilderij Brug met regen / Regen en wind.

Over de drie vrouwen op het schilderij schrijft het museum nota bene zelf:

Hun ogen en monden zijn niet meer dan vegen verf. Breitner geeft ons net genoeg om er gezichten van te maken.

In het olieverfschilderij gaat het niet om naakte figuren. Dat Breitner hun gezichten niet uitwerkt, is een keuze van de schilder. Hij zoekt naar manieren om het effect van de weerselementen te tonen. Door de focus op de kleding van de vrouwen te leggen, brengt Breitner onrust en beweging in beeld. Daarbij leiden gedetailleerde gezichten maar af.

Breitner is geen schilder van fijne details, ook niet in zijn studies van naakten. Daar zoekt de schilder boven alles naar manieren om het lichaam van de vrouwen in beeld te brengen. Hij vangt de figuren in grote vlakken. Ook daar zouden gezichten afleiden van de essentie.

Afwezig

In 1901 stelt de kunstenaarsvereniging Maatschappij Arti et Amicitiae een tentoonstelling samen van Breitners werk. Schilderijen van naakten zijn dan niet aanwezig. Daarover staat in Singer Museum te lezen:

Mogelijk is dit een eis van Marie Jordan. Als echtgenote van een inmiddels gerespecteerd en geridderd kunstenaar [Breitner] wil ze niet herinnerd worden aan de dagen waarop zij – en anderen – naakt voor hem poseerden.

Die opmerking lijkt echter in tegenspraak met de eerdere observatie dat de modellen onherkenbaar in beeld gebracht zijn. Als de geschilderde modellen niet te identificeren zijn, waarom zou Jordan de schilderijen dan niet geëxposeerd willen zien?

De afwezigheid van naakten op de tentoonstelling in 1901 kan evengoed een keuze van Breitner zelf zijn geweest. Of van de kunstenaarsvereniging. Het is immers bekend dat Breitners naakten niet bij alle critici in goede aarde vielen. De uitspraak dat Marie Jordan hier een censurerende hand in gehad zou hebben, is dus op zijn minst suggestief.

Wapperen in de wind

Singer Museum brengt prachtige werken bijeen. Thematisch gerangschikt levert dat mooie combinaties op van grote en kleine olieverfschilderijen. De keuze voor bepaalde thema’s is daarbij natuurlijk altijd enigszins selectief. Breitners stillevens zijn nu bijvoorbeeld vertegenwoordigd door maar één bloemstuk en Breitners portretten zijn helemaal afwezig.

Desalniettemin levert de tentoonstelling voldoende stof voor vergelijking waarbij als vanzelf dingen gaan opvallen. Kijk maar naar de wapperende jurken bijvoorbeeld: Breitner heeft een obsessie met waaiende rokken.

Ook als Breitner wapperende stoffen schildert, geldt dat hij al het andere rücksichtslos achterwege laat. Ook dan zijn gezichten slechts bijzaak.

Zoekende kunstenaar

Het siert Singer Museum dat het probeert om Breitners naaktmodellen recht te doen. Dat gebeurt nu door hen onderwerp van aandacht te maken en het machtsverschil tussen schilder en model te benoemen. Meer onderzoek naar de modellen rondom Breitner had het verhaal echter genuanceerder kunnen maken. Het is jammer dat Breitners echtgenote en voormalig model Marie Jordan nu een censurerende rol wordt toegekend waarvan we niet weten of ze die daadwerkelijk heeft gehad.

Voor de balans was het beter geweest om vrouwen ook op andere manieren bij de tentoonstelling te betrekken. De expositie was meer in evenwicht geweest bijvoorbeeld als niet alle geciteerde kunstenaars man waren geweest en de aanwezige vrouwen niet beperkt waren gebleven tot ‘onherkenbare’ modellen.

Desalniettemin is er veel in Laren de moeite waard. Zoals het museum belooft, brengt de tentoonstelling ‘Breitner’ waardevolle nuances aan in het bestendigde beeld van deze kunstenaar. Het laat zien dat Breitner zijn leven lang blijft studeren op nieuwe, betere, alternatieve manieren om zijn fascinaties naar doek te vertalen, of het nu het vrouwenlichaam is, wapperende jurken of een bloemstilleven. Kortom, de expositie in Laren toont het fascinerende verhaal van een levenslang zoekende kunstenaar.

De tentoonstelling ‘Breitner’ in Singer Museum Laren is nog te zien t/m 8 september 2024.