IJl en atmosferisch

Vanaf 1895 wijdt Jacoba Bosscha (1858-1924) zich vooral aan vrij werk, oftewel niet in opdracht vervaardigde schilderijen en tekeningen. Haar achtergrond als tekenares en illustratrice schemert daar doorheen en niet iedereen is gecharmeerd van die analyserende schilderstijl. Daarentegen zijn er ook grote liefhebbers onder de critici. Kunstcritica Albertine Draayer de Haas bijvoorbeeld noemt Bosscha’s landschappen teer, ijl en atmosferisch. Naast landschappen maakt Bosscha portretten, zoals in Scheens kunstenaarslexicon valt te lezen, maar aan diens biografie – gebaseerd op twee tentoonstellingen – is meer toe te voegen.[1] Bosscha blijkt veelzijdiger en productiever dan dat.

Landschappen

Zoals ik schreef in mijn voorgaande post ‘Geïllustreerd door Jacoba’ maakt Bosscha verschillende illustraties voor jeugdboeken. Aan die opdrachten komt in 1895 een voorlopig einde, mogelijk omdat ze dan meer aandacht gaat besteden aan vrij werk. Daarmee is ze al langer aan de slag. Haar eerste groepstentoonstelling is immers al in 1892, met andere kunstenaars van het tekencollege Kunst zij ons Doel in Haarlem.

Vanaf 1895 neemt Bosscha’s tentoonstellingsdeelname een vlucht. Dan stelt ze Koeien in een weiland tentoon in de kunstzalen Vos te Haarlem. Over dat werk schrijft een journalist van een Arnhemse krant vervolgens:

Verder sluit ze zich aan bij kunstenaarsgenootschap Maatschappij Arti et Amicitiae in Amsterdam. Daarmee stelt ze in 1897 voor het eerst tentoon. Ook met de leden van de Haagse Kunstkring exposeert ze geregeld vanaf 1899 en veel van haar getekende en geschilderde landschappen op deze tentoonstellingen worden gunstig ontvangen in de pers.

Boeiend en tintelend

Verschillende critici zijn te spreken over Bosscha. Kunstcriticus van Het nieuws van de dag, Anton Cornelis Loffelt, bijvoorbeeld spreekt vol waardering over inzendingen van Bosscha op tentoonstellingen van de Haagsche Kunstkring. In 1899 prijst deze bijvoorbeeld een pentekening Aan het Spaarne op een tentoonstelling van tekeningen van de leden van deze kunstenaarsgroep.[2] Enkele jaren later komt Loffelt opnieuw een pentekening van Bosscha tegen op een tentoonstelling van de Haagsche Kunstkring :

De tentoonstellingsrecensent spreekt bovendien van een “boeiend, tintelend licht” dat Bosscha in haar tekening weet te leggen. Ook G. – wellicht schilderes en kunstcritica Grada Hermina Marius – bezoekt in 1906 een tentoonstelling van de Haagsche Kunstkring waar eveneens een stadsgezicht van Bosscha te zien is.

Die recensies zijn dus uitermate positief en terugkerende complimenten betreffen vooral licht en lijnenspel in het werk van Bosscha.

Atmosterisch

Maar het commentaar is niet allemaal positief. Andere critici missen namelijk spontaniteit in de verfstreken van de kunstenares die in haar schilderijen te werk gaat alsof het tekeningen zijn. Van haar minutieuze en verfijnde aanpak die ook haar schilderijen kenmerkt, zijn dus niet alle critici liefhebbers. Een voorbeeld daarvan is opnieuw Loffelt in Het nieuws van den dag (10 augustus 1900). “’t Is alles even keurig,” schrijft hij dan. Een ander meent zelfs dat Bosscha beter het tekenstift dan het penseel hanteert, in Nieuwe Haarlemsche courant (22 oktober 1917).

Daartegenover staat de mening van een recensent van Nieuwe Rotterdamsche courant (8 januari 1916) die schrijft:

Wantrouwig tegenover alle spontane elan blijkt deze schilderes nauwlettend ontledend, terughoudend doch wel zeer stellig in haar kunstvorm, wanneer maar eenmaal haar overtuiging vast staat.

Dezelfde eindigt zijn recensie ten slotte met de zinnen:

Bij de schilderijen zijn enkele teekeningen gevoegd. Door de schilderijen komt men tot waardeering van deze zwart en wit kunst. Waar bij zoovelen na het ets- of teekenwerk de schilderarbeid niet is een artistieke verdieping, is bij de schilderes Bosscha juist de schilderarbeid de vervulling van wat haar teekenwerk belooft.

Deze criticus ziet dus juist een meerwaarde in de tekenachtige schilderstijl van Bosscha die aanvullend is aan haar tekeningen. Ook schrijfster en kunstcritica Albertine Draayer de Haas schaart zich in dit kamp door Bosscha’s doeken teer, ijl en atmosferisch te noemen.[3] Sommige critici zien in de tekenachtige stijl dus juist de kracht van de schilderes.

Pijnlijke plooi

Behalve illustratrice en landschapsschilderes is Bosscha ook een begenadigd portrettiste. Dat mag bijvoorbeeld blijken uit een getekend portret dat de kunstenares beschikbaar stelt voor een boek met haar vaders publicaties dat verschijnt ter gelegenheid van zijn 70ste verjaardag, uitgegeven door collega-vrienden bij Sijthoff in Leiden.[4] Johannes Bosscha Jr is namelijk een vooraanstaand wetenschapper, hoogleraar natuurkunde en lid van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen.

Een journalist die Bosscha in 1917 interviewt, noemt het knap getekende portret vervolgens in een krantenartikel. Bovendien springt bij de verslaggever een ander, gelijktijdig portret van haar inmiddels overleden vader in het oog, dat Bosscha thuis aan de muur heeft hangen:

Zij teekende haar vader voor het boek, dat bij gelegenheid van zijn 70sten verjaardag uitkwam en aan den wand hangt een andere welgeslaagde afbeelding van zijn echt geleerdenprofiel, met de pijnlijke plooi, ten teeken van een jarenlang lijden.

– Haarlem’s Dagblad (29 mei 1917), p. 1 via Krantenviewer Noord-Hollands Archief

Mogelijk gaat het om onderstaande tekening die Bosscha’s vader eveneens in profiel toont. Daar leest de geportretteerde een boek en zijn bril is omhooggeschoven. Zonder bril moet de geportretteerde echter turen, zo lijkt het, om goed te kunnen lezen. Dat verklaart mogelijk “de pijnlijke plooi” die de journalist al opmerkt.

In 1901 – het jaar dat het eerste deel van Verspreide geschriften met daarin het eerste portret verschijnt – is een van beide vaderportretten ook te zien tijdens een kunstbeschouwing van het tekencollege Kunst zij ons Doel in Haarlem. Tijdens de tentoonstelling valt het portret al op. Een recensent van Haarlem’s dagblad (23 februari 1901) noemt bijvoorbeeld “het goed gelijkend portret van Prof. Bosscha … door zijne dochter gemaakt”. De gelijkenis is inderdaad treffend.

Kerkhoven

De liefdevolle portretten zijn niet alleen getuigenis van Bosscha’s band met haar vader. Ze vormen tevens een impliciet eerbetoon aan haar artistieke moeder van wie Bosscha naar eigen zeggen haar eerste tekenvaardigheden krijgt aangeleerd. Immers, Paulina Emilia Kerkhoven staat aan het begin van de 20ste eeuw nog bekend als een kunstenares van “miniatuurportretten (potlood) harer familieleden”.[5] Zo karakteriseert Plasschaert haar werk tenminste. Jacoba Bosscha treedt met haar portretten dus in haar moeders voetsporen. Het is alleen al daarom jammer dat ik Kerkhovens (amateur)kunstenaarschap niet heb kunnen koppelen aan bewaard werk. Daardoor blijft helaas onduidelijk hoe de invloed van Kerkhoven precies tot uitdrukking komt in het werk van haar dochter.

Na Plasschaert noemt niemand Kerkhoven meer. Kerkhoven blijft onvermeld in Scheens overzichtswerk en andere kunstenaarslexica. Haar portretten raken in de vergetelheid, terwijl Bosscha’s knappe portretten wel nieuwsgierig maken naar de confeitsels van haar moeder. Immers, Bosscha heeft naar eigen zeggen veel aan Kerkhoven te danken.

Biografieën

In het geval van haar dochter Jacoba Bosscha beperkt Plasschaert zich in 1923 tot de illustraties in kinderboekjes.[6] Bosscha’s landschappen noch haar portretten komen in Korte geschiedenis der Hollandsche schilderkunst ter sprake. Enigszins opvallend is het dus dat in overlijdensberichten – Bosscha sterft op 21 mei 1924 – juist haar landschappen worden genoemd, niet haar illustratiewerk.[7]

Gedurende haar leven treedt de kunstenares immers vooral naar buiten met haar landschappen en gezichten op Haarlem. Deze zijn op tentoonstellingen veelvuldig te zien geweest, met titels als Bij Kortenhoef, Groote Kerk te Haarlem, Rand van den Hout, Molen de Adriaan, Het Spaarne, Spieringhorn bij den IJpolder, enz. De illustraties voor kinderboeken waarmee Bosscha in 1894 en 1895 naam maakt voor zichzelf – onderwerp van mijn vorige blogpost ‘Geïllustreerd door Jacoba’ – komen hierin niet ter sprake.

Kunstenaarsbiograaf Pieter Scheen brengt Bosscha’s illustratie-opdrachten en vrije werk weer met elkaar in verband. Wanneer Bosscha ter sprake komt, schrijft hij in zijn lexicon: “schilderde en tekende portretten en landschappen, illustreerde kinderboeken.”[8]

Veelzijdig

Toch is ook de biografie van Scheen in verschillende opzichten beperkt. Allereerst kunnen aan Bosscha’s lidmaatschap van Maatschappij Arti et Amicitiae, genoemd door Scheen, de Haagsche Kunstkring en het Haarlemse tekencollege Kunst zij ons Doel worden toegevoegd. Ten tweede noemt Scheen slechts twee tentoonstellingen. Hij baseert zijn biografie namelijk op exposities in Amsterdam 1899 en Arnhem 1901.

Dat wil echter niet zeggen dat Bosscha weinig exposeert. Integendeel, onderstaand tentoonstellingsoverzicht mag aantonen dat Bosscha haar werk veel vaker laat zien. Uit het overzicht blijkt vervolgens dat ze zich naast landschappen en portretten ook waagt aan stillevens (bijvoorbeeld Den Haag 1899a en Den Haag 1901) en figuurvoorstellingen, met tekeningen als De Zieke (Haarlem, Waaggebouw, 1916) en Friesche vrouwtje (Haarlem 1904). De variatie in artistieke productie maakt Bosscha tot een veelzijdig kunstenares met wie we nog maar beperkt kennis hebben gemaakt.

Meer Bosscha

Ten slotte is er nog een laatste component aan Bosscha’s persoonlijkheid die onder de radar is gebleven, omdat het maar zijdelings uit haar artistieke werk naar voren komt. Ze geeft namelijk blijk van een grote sociale en maatschappelijke betrokkenheid. Niet alleen sluit de kunstenares zich aan bij de Sociaal Democratische Arbeiders Partij (SDAP), ze zet zich ook met hart en ziel in voor vrouwenemancipatie.

Haar engagement en de zijdelingse rol die haar kunst daarin speelt, staan dan ook centraal in mijn volgende blogpost ‘Geëngageerd kunstenares’. Het is het derde en tevens laatste deel van mijn triptiek over Jacoba Bosscha.

Tentoonstellingen

Uit onderstaand blijkt dat Bosscha haar landschappen, stadsgezichten, portretten en figuurvoorstellingen in de jaren tussen 1892 en 1918 exposeert. Veel van de tentoonstellingen vinden plaats in Haarlem, Amsterdam en Den Haag. Slechts af en toe treedt ze daarbuiten, zoals tijdens de tentoonstelling met de Lyceum-club in Londen in 1905.

Veel van de hier genoemde tentoonstellingen waren te achterhalen via de gedigitaliseerde catalogi in RKD Library van het RKD – Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis, gedigitaliseerde kranten in Delpher van de KB – Nationale Bibliotheek en vooral via de krantenviewer van het Noord-Hollands Archief te Haarlem.

Haarlem 1892: Kunstbeschouwing van het werk der leden van het college ‘Kunst zij ons Doel’ [recensie in Haarlemsch advertentieblad (23 januari 1892), p. 2 via Krantenviewer Noord-Hollands Archief]

• onbekend

Haarlem, Kunstzalen Vos en Zoon, 1895: Tentoonstelling [recensie in Arnhemsche courant (30 augustus 1895) via Delpher]

• “Koeien in een weiland”

Amsterdam, Arti et Amicitiae, 1897a: Voorjaartentoonstelling van teekeningen en aquarellen [recensie in De Groene Amsterdammer (2 mei 1897), p. 4 via Historisch Groene]

• “penteekening, een gezicht op het Spaarne”

_ , _ 1897b: Tentoonstelling

• “in December” [schilderij aangekocht voor de verloting volgens Dagblad van Zuidholland en ’s Gravenhage (11 november 1897), p. 2 via Delpher]

Rotterdam 1898: Tentoonstelling van schilderijen en andere kunstwerken

• “Aan het Spaarne. (Penteekening.)” (nr. 51)

Den Haag 1898: Nationale tentoonstelling van vrouwenarbeid

• “Illustraties voor Jongens lief en leed” (nr. 12)
• “Ontwerp voor een presenteerblaadje van tin” (nr. 13)

Haarlem, Stedelijk Museum, 1898: Tentoonstelling van aquarellen, teekeningen en enkele schilderijen en pastels, bijeengebracht door onze Hollandsche schilders als een bewijs van sympathie voor de oprichting van een monument voor Frans Hals [recensie in Opregte Haarlemsche courant (20 oktober 1898), p. 2 via Delpher

• onbekend

Den Haag 1899a: Portefeuille van tekeningen van leden van de Haagsche Kunstkring [recensies in Het vaderland (4 januari 1899) via Delpher en Het nieuws van den dag (7 januari 1899), p. 6 via Delpher]

• “Vruchtenstilleven”
• “Aan het Spaarne”

_ 1899b: Tentoonstelling van kunstwerken der leden van den Haagsche Kunstkring [recensies in Dagblad van Zuidholland en ’s Gravenhage (17 augustus 1899), p. 4 via Delpher en De avondpost (21 augustus 1899, p. 5 via Delpher]

• “Stille morgen”

_ 1899c: Tentoonstelling van portretten getekend door de leden van de Haagsche Kunstkring [recensie in Algemeen handelsblad (30 november 1899), p. 9 via Delpher]

• “Portret”

Amsterdam 1899: Tentoonstelling van kunstwerken van levende meesters

• “Herfst” (nr. 53)

Haarlem 1900: Kunstbeschouwing van het Teekencollege ‘Kunst zij ons Doel’ [recensie in Haarlem’s dagblad (9 februari 1900), p. 1 via Krantenviewer Noord-Hollands Archief]

• “eenige studies in crayon”

Den Haag 1900: Tentoonstelling in den Haagsche Kunstkring [recensies in Dagblad van Zuidholland en ’s Gravenhage (3 augustus 1900), p. 6 via Delpher en De avondpost (9 augustus 1900), p. 5 via Delpher]

• “Na-middag”

Den Haag 1901: Tentoonstelling in den Haagsche Kunstkring [recensies in Het nieuws van den dag (22 mei 1901), p. 9 via Delpher en De nieuwe courant (22 mei 1901), p. 10 via Delpher]

• “stilleventje”

Haarlem 1901: Kunstbeschouwing van het Teekencollege ‘Kunst zij ons Doel’ [recensie volgens Haarlem’s dagblad ( 23 februari 1901), p. 3 via Krantenviewer Noord-Hollands Archief]

• “zomerweide”
• “Portret van prof. Bosscha”

Arnhem 1901: Gemeentelijke tentoonstelling van kunstwerken van levende meesters (tweede vierjaarlijksche), 15 juni – 1 augustus

• “Namiddag” (nr. 50)

Den Haag 1902: Tentoonstelling in den Haagsche Kunstkring [recensie volgens Het nieuws van den dag (1 februari 1902), p. 9 via Delpher]

• onbekend

Amsterdam, Arti et Amicitiae, 1902: Tentoonstelling [recensie in De telegraaf (7 mei 1902), p. 3 via Delpher]

• “Mistig weer”

Haarlem, Kunstnijverheidsmuseum, 1902: Tentoonstelling van werk van leden en oud-leden van het Haarlemsch Tekencollege [recensies in De nieuwe courant (22 september 1902), p. 2 via Delpher en Haarlem’s dagblad (23 september 1902), p. 2 via Krantenviewer Noord-Hollands Archief]

• “Namiddag”
• “Schemer”

Haarlem 1902: Tentoonstelling van werk van de leden van den Haagschen Kunstkring [recensie in Het nieuws van den dag (9 oktober 1902), p. 5 via Delpher]

• “Bij Kortenhoef”

Scheveningen 1902: Exposition internationale

• “Dessin au crayon ‘Bergerie'” (nr. 218)

Haarlem 1903: Kunstbeschouwing van het tweede gedeelte der aquarellen en teekeningen uit de portefeuille van de heer J. Krol Kzn, geëxposeerd in ‘Kunst zij ons Doel’ [recensie in Haarlem’s dagblad (9 januari 1903), p. 2 via Krantenviewer Noord-Hollands Archief]

• “aquarellen en teekeningen” waaronder werk van Bosscha, waarschijnlijk identiek aan Rustuurtje, nu in Frans Halsmuseum

Haarlem 1904: Derde kunstbeschouwing van Teekencollege ‘Kunst zij ons Doel’ [recensie in Haarlem’s dagblad (29 februari 1904), p. 1 via Krantenviewer Noord-Hollands Archief]

• “Friesche vrouwtje”

Londen 1905: Lyceum-club [recensie in Amersfoortsch dagblad (2 september 1905), p. 1 via Historische kranten – Archief Eemland]

• 1 inzending

Den Haag 1906: Tentoonstelling van werk door de leden van de Haagsche Kunstkring vervaardigd [recensies in De nieuwe courant (13 maart 1906), p. 2 via Delpher en Het vaderland (17 maart 1906) via Delpher]

• “Schemer”

Amsterdam, Arti et Amicitiae, 1906: Tentoonstelling van werkende leden [recensie in Haarlem’s dagblad (10 april 1906), p. 2 via Krantenviewer Noord-Hollands Archief]

• onbekend

Rotterdam 1906: Vierjaarlijksche tentoonstelling van schilderijen en andere kunstwerken

• “Schemer” (nr. 22)

Amsterdam, Arti et Amicitiae, 1907: Tentoonstelling van kunstwerken vervaardigd door leden der Maatschappij

• “Schemer” (nr. 28)

Haarlem 1908: Kunstbeschouwing van Teekencollege ‘Kunst zij ons Doel’ [recensie in Haarlem’s dagblad (7 april 1908), p. 5 via Krantenviewer Noord-Hollands Archief]

• “penteekening”

Den Haag 1909: Tentoonstelling van schilderijen, beeldhouwwerken, tekeningen en grafische kunst in den Haagschen Kunstkring [melding in De nieuwe courant (1 december 1909), p. 1 via Delpher]

• onbekend

Kortenhoef 1911: Tentoonstelling van de verzameling Beijer te Kortenhoef [melding in De Gooi- en Eemlander (8 november 1911), p. 2 via Delpher]

• onbekend, waarschijnlijk Kortenhoef

Den Haag 1912: Tentoonstelling van werken der leden van den Haagschen Kunstkring [recensie in De avondpost (28 april 1912), p. 11 via Delpher]

• “Herfst” (nr. 14) [verkocht volgens Het vaderland (9 mei 1912) via Delpher]

Amsterdam, Stedelijk Museum, 1912: Tentoonstelling van werken door leden van de Haagsche Kunstkring [recensie in Het nieuws van den dag (5 september 1912), p. 6 via Delpher]

• “Teekeningen, o.a. van de Groote Kerk te Haarlem”

Amsterdam 1912: Tentoonstelling van schilderijen, aquarellen, teekeningen, aardewerk en andere kunstvoorwerpen welke zullen worden verloot ten bate van het volkssanatorium “Herema-State” te Joure

• onbekend

Haarlem 1913: Jaarlijkse tentoonstelling van het werk der leden van Teekencollege ‘Kunst zij ons Doel’ [recensie in Haarlem’s dagblad (17 maart 1913), p. 6 via Krantenviewer Noord-Hollands Archief]

• “Bavo”

Amsterdam 1913: Tentoonstelling ‘De Vrouw’, 1813-1913, afdeeling Beelden Kunsten

• “Rand van het bosch” (nr. 30)
• “Herfstnamiddag” (nr. 31)
• “Rand van de Haarlemmermeer. (Eigendom van Mevr. K.)” (nr. 212)

Haarlem, Kunsthandel De Bois, 1914: Tentoonstelling van een werk, geheele opbrengst voor Steuncomité der Belgische vluchtelingen, tot 24 oktober [volgens Nieuwe Haarlemsche courant (12 oktober 1914), p. 2 via Delpher]

• “Gezicht op Haarlem”

_ 1914: Tentoonstelling van kunstwerken door de leden van ‘Kunst zij ons Doel’ [recensie volgens Nieuwe Haarlemsche courant (31 oktober 1914), p. 2 via Delpher en Haarlem’s dagblad (2 november 1914), p. 3 via Krantenviewer Noord-Hollands Archief]

• “Zomermiddag” [onderdeel van de verloting volgens Haarlem’s dagblad (15 december 1914), p. 6 via Krantenviewer Noord-Hollands Archief]

Den Haag 1915: Nationale tentoonstelling van kunstvoorwerpen met daaraan verbonden verloting ten bate van het Koninklijke Nationaal Steuncomité voor Nederlandsche kunstenaren en kunstnijveren

• “Twee miniatuur Landschappen” (nr. 412)

Haarlem 1915-1916: Schilderijententoonstelling van de Haarlemse Kunstkring, tot 27 januari [aankondiging in Haarlem’s dagblad (23 december 1915), p. 2 via Krantenviewer Noord-Hollands Archief; recensies in Haarlem’s dagblad (24 december 1915), p. 2 via Krantenviewer Noord-Hollands Archief en in De Haagsche vrouwenkroniek (1916) via Delpher]

• “Polderland”

_ , Kunsthandel De Bois, 1915-1916: Tentoonstelling van etsen en eenige lithografieën van Käthe Kollwitz en schilderijen en teekeningen van A.J. Bosscha [recensies in Haarlem’s dagblad (23 december 1915), p. 9 [als Johanna Bosscha] via Krantenviewer Noord-Hollands Archief, Nieuwe Rotterdamsche courant (8 januari 1916), p. 1 via Delpher en Nieuwe Haarlemsche courant (26 januari 1916), p. 2 via Delpher]

• “boschgezichten ten uit onze omstreken (rand van den Hout) en enkele Haarlemsche stadgezichten (Molen de Adriaan e.a.)”

Haarlem 1916: Tentoonstelling van het werk der leden van Teekencollege ‘Kunst zij ons Doel’ [recensie in Haarlem’s dagblad (24 februari 1916), p. 1 via Krantenviewer Noord-Hollands Archief]

• “Het Spaarne … krijtteekening”

Den Haag 1916: Tentoonstelling van schilder- en beeldhouwwerken en groep van de leden van de Haagsche Kunstkring, mej. Bosscha en G. de Groot, tot 18 maart [melding in Dagblad van Zuidholland en ’s Gravenhage (8 maart 1916), p. 2 via Delpher; recensies in Nieuwe Rotterdamsche courant (8 maart 1916), p. 2 via Delpher en Het nieuws van den dag (11 maart 1916), p. 6 via op Delpher]

• “Rand van de stad”
• “Karweioogst”

Haarlem, Waaggebouw, 1916: Tentoonstelling van studies en schetsen der leden van het Teekencollege ‘Kunst zij ons Doel’ [aankondiging in De telegraaf (26 november 1916), p. 8 via Delpher; recensies in Haarlem’s dagblad (24 november 1916), p. 2 via Krantenviewer Noord-Hollands Archief en Nieuwe Haarlemsche courant (29 november 1916), p. 10 via Krantenviewer Noord-Hollands Archief]

• “de Zieke (teekening)”

Amsterdam, Arti et Amicitiae, 1916: Voorjaarstentoonstelling

• “Regen” (nr. 28) [verkocht volgens Het vaderland (13 mei 1916) via Delpher]

Haarlem, Brongebouw, 1917: Tentoonstelling van het werk der leden van Teekencollege ‘Kunst zij ons Doel’ [recensie in Nieuwe Haarlemsche courant (24 februari 1917), p. 2 via Krantenviewer Noord-Hollands Archief]

• onbekend

_ , Tijdingzaal, 1917: Tentoonstelling van een schilderstuk van Mej. Bosscha [recensie in Haarlem’s dagblad (29 mei 1917), p. 1 via Krantenviewer Noord-Hollands Archief]

• “Spieringhorn bij den IJpolder”

_ , Waaggebouw, 1917: Tentoonstelling van portretten door de leden van het Teekencollege ‘Kunst zij ons Doel’ [recensies in Nieuwe Haarlemsche courant (22 oktober 1917), p. 2 via Delpher en Haarlem’s dagblad (22 oktober 1917) p. 1 via Krantenviewer Noord-Hollands Archief]

• “Zelfportret”

_ , Waaggebouw, 1918: Tentoonstelling van stadsgezichten door de leden van het Teekencollege ‘Kunst zij ons Doel’ [recensies in Nieuwe Haarlemsche courant (12 oktober 1918), p. 6 via Delpher en Nieuwe Rotterdamsche courant (15 oktober 1918), p. 5 via Delpher]

• “tekening … brokje stad met oude gevels”

Literatuur

Voor de samenstelling van bovenstaand tentoonstellingsoverzicht heb ik veelvuldig gebruik gemaakt van tentoonstellingscatalogi. De desbetreffende zijn hieronder te vinden, indien mogelijk inclusief link naar gedigitaliseerde en online raadpleegbare versies.

Catalogi

• Cat. Amsterdam 1899. Tentoonstelling van kunstwerken van levende meesters, te Amsterdam, in den jare 1899 (Amsterdam: Stads-Drukkerij), p. 4. [RKD Library]
• Cat. Amsterdam 1912. Catalogus van de werken der leden van den Haagschen Kunstkring (Amsterdam: Stedelijk Museum). [Stedelijk Museum]
• Cat. Amsterdam 1913. Tentoonstelling “De Vrouw” 1813-1913. Afdeeling Beeldende Kunsten (Amsterdam), p. 6 en 15. [Atria]
• Cat. Amsterdam 1915. Nederlandsch steuncomité voor beeldende kunstenaren : tentoonstelling te Amsterdam (Amsterdam: Stedelijk Museum). [Stedelijk Museum]
• Cat. Amsterdam, Arti et Amicitiae, 1907. Tentoonstelling van Kunstwerken Vervaardigd door Leden der Maatschappij (Amsterdam). [DoME]
• Cat. Arnhem 1901. Gemeentelijke tentoonstelling van kunstwerken van levende meesters te Arnhem (tweede vierjaarlijksche) 15 juni tot 1 augustus 1901 (Arnhem: G.J. Thieme), p. 9. [RKD Library]
• Cat. Den Haag 1898. Nationale tentoonstelling van vrouwenarbeid te ’s Gravenhage juli-september 1898 (Den Haag: Mouton & co), p. 382. [Google Books]
• Cat. Den Haag 1915. Catalogus van de nationale tentoonstelling van kunstwerken, onder bescherming van H.M. de Koningin, met daaraan verbonden verloting ten bate van het Koninklijk Nationaal Steun-comité 1914 (Leiden: A.W. Sijthoff, [1915]), p. 21. [Delpher]
• Cat. Rotterdam 1898. Catalogus der Tentoonstelling van schilderijen en andere kunstwerken, in het gebouw der Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen te Rotterdam, in 1898 (Rotterdam: Stefanus Mostert & Zonen), p. 8. [RKD Library]
• Cat. Rotterdam 1906. Catalogus der Vierjaarlijksche Tentoonstelling van Schilderijen en andere Kunstwerken, in het gebouw der Academie van Beeldende Kunsten en Technische Wetenschappen te Rotterdam, in 1906 (Rotterdam: Stefanus Mostert & Zonen), p. 6 [abusievelijk als Bossche]. [RKD Library]
• Cat. Scheveningen 1902. Exposition internationale à Schéveningue: catalogue de peintures, sculptures et autres œuvres d’art, offertes par des artistes du monde entier pour la Loterie Internationale en faveur des veuves, orphelins et autres indigents Boers (Den Haag: M. v.d. Beek’s Hof-Boekhandel), p. 91. [Delpher]

Noten

[1] Pieter Scheen, Lexicon Nederlandse beeldende kunstenaars 1750-1950, herziene ed. (Den Haag: Scheen, 1981), p. 64.

[2] Zie Het nieuws van den dag (7 januari 1899), p. 6 [Delpher].

[3] Albertine Draayer de Haas, ‘Kunst’, De Haagsche vrouwenkroniek 3, nr. 10 (1916), p. 3 [Delpher].

[4] Verspreide geschriften van J. Bosscha, ter gelegenheid van zijn 70sten verjaardag uitgegeven door zijne vrienden, 3 delen (Leiden: A.W. Sijthoff, 1901-1903), deel 1 (1901), frontispice [Delpher].

[5] Albert Plasschaert, Korte geschiedenis der Hollandsche schilderkunst van af de Haagsche School tot op den tegenwoordigen tijd (Den Haag: Maatschappij voor Goede en Goedkoope Lectuur, 1923), p. 118 [Delpher].

[6] Ibid., p. 118.

[7] Voor de overlijdensakte van Bosscha, zie Haags Gemeentearchief, archief 0335-01, inv.nr. 1532, aktenr. 1626: 21 mei 1924 [Haags Gemeentearchief].

[8] Scheen 1981, p. 64 (zie noot 1). Scheens biografie wordt bijna letterlijk overgenomen door Tilo Grabach, ‘Bosscha, Anna Jacoba’ in Allgemeines Künstlerlexikon – Internationale Künstlerdatenbank – Online, red. Andreas Beyer, Bénédicte Savoy en Wolf Tegethoff (Berlijn en New York: K.G. Saur, 2021) [De Gruyter].