Dealing with Disasters

Bij Amsterdam University Press verscheen deze week Dealing with Disasters from Early Modern to Modern Times. Cultural Responses to Catastrophes. Centraal in dit boek staan voorstellingen van rampen van de 16de tot de 20ste eeuw. Vanuit hun historische expertise belichten wetenschappers teksten en beelden over rampen, bijvoorbeeld gedichten, gedenkboeken of prenten, en ontrafelen ze hun betekenis. Die is namelijk niet altijd evident.

Natuurrampen

Ook al doet het woord anders geloven, ‘natuurrampen’ zijn gebeurtenissen die net zo goed menselijke als natuurlijke oorzaken hebben. De kans op overstromingen wordt bijvoorbeeld groter als dijken slecht zijn onderhouden. Een ander voorbeeld is de recente aardbeving in Turkije in februari 2023. Experts wijzen erop dat de schade groot was, omdat appartementencomplexen niet aardbevingsbestendig waren. Dit is weer een gevolg van illegale bouw en een gebrek aan controle daarop door de overheid. Met andere woorden, menselijke nalatigheid kan natuurrampen veroorzaken en de consequenties ervan verergeren.

Anderzijds heeft de nasleep van rampen een culturele component. Immers, natuurrampen leiden tot een stroom aan beelden en teksten. Al eeuwenlang komen de gevolgen van catastrofes in beeld via culturele media, zoals kronieken, pamfletten, gedichten, gedenkboeken, tekeningen en prenten. Hiermee verspreiden mensen het nieuws, maar ze geven rampen tegelijkertijd betekenis. De makers, maar ook het medium en het publiek kleuren immers de voorgestelde visie op een ramp.

Stormramp

Bij het onderzoek naar beelden van rampen is het daarom belangrijk om context in ogenschouw te nemen. Wie maakten de voorstelling, hoe en voor wie? De stormramp van Borculo geeft hiervan een treffend voorbeeld. Op 10 augustus 1925 trok een tornado over Nederland en richtte daarbij veel schade aan. Meer nog, in het Gelderse Borculo bleef geen huis gespaard en sommige gebouwen stortten compleet in. Met andere woorden, de ravage was enorm.

De nieuwsstroom kwam meteen op gang. 10 dagen na de ramp verscheen onder andere een editie van het politiek-satirisch en humoristisch weekblad De Roskam. Voor de voorpagina ontwierp tekenaar en schilder Rob Graafland (1875-1940) een voorstelling van de storm.

Graafland toont het moment dat de torenspits van de kerk van Borculo ter aarde stort. Mensen deinzen terug en vallen achterover vanwege de klap van de blikseminslag. Een vrouw probeert de gevaarlijke situatie te ontvluchten met haar kind in de armen geklemd.

De weergave lijkt recht voor zijn raap, maar het bijschrift eronder legt een nieuw accent waarmee de strekking van de afbeelding enigszins verschuift. Daar staat namelijk:

Met dit bijschrift adresseert de redactie van De Roskam expliciet haar lezers. Het doel van de voorstelling wordt dan pas duidelijk: Deze moet aanzetten tot het doen van donaties voor de slachtoffers.

Verschillen

Met ditzelfde doel probeert Graafland medelijden met de getroffenen op te wekken. Hij doet dat bovenal door de kerk van Borculo prominent in beeld te brengen. De instortende spits raakte ongetwijfeld een gevoelige snaar bij Roskam-lezers. Immers, kerken spelen vaak een belangrijke symbolische en verbindende rol. Daarom leidt schade aan een kerk vaak tot emotionele reacties, zo zagen we bij uitstek na de brand van de Notre-Dame in Parijs in 2019.

Tegelijkertijd legt het bijschrift op de voorkant van De Roskam de nadruk op de confessionele verschillen tussen de slachtoffers van de ramp en haar lezers. Het lezerspubliek van De Roskam woonde immers voornamelijk in het katholieke zuiden van Nederland. De mensen in Borculo daarentegen zijn voor het overgrote deel protestant. Sterker nog, de afgebeelde toren maakt deel uit van de Nederlands Hervormde Kerk en in het bijschrift worden de inwoners van Borculo nog eens expliciet geïdentificeerd als andersgelovigen. Met andere woorden, de slachtoffers van de stormramp verdienen solidariteit en steun ondanks hun overtuiging, zo luidt de impliciete boodschap.

Het bijschrift heeft zo een dubbel en enigszins tegenstrijdig effect. Enerzijds probeert de redactie van De Roskam lezers en slachtoffers te verbinden door medelijden op te wekken, anderzijds legt het bijschrift de nadruk op de verschillen en creëert zo afstand. Het bijschrift impliceert dus onwillekeurig dat steun voor slachtoffers niet voor zichzelf spreekt en dat het expliciet moet worden gestimuleerd.

Hedendaagse parallellen

Samengevat, verspreiding van nieuws over rampen en vooral ook interpretatie en betekenisgeving vinden vooral plaats via culturele media. Voorstellingen in tekst en beeld weerspiegelen de manier waarop mensen denken en spreken over rampen, maar daar blijft het niet bij. Teksten en beelden hebben tegelijkertijd een sturende rol, zoals de voorpagina van De Roskam duidelijk maakt.

Om de volledige betekenis van een ramp te kunnen begrijpen, is het daarom van groot belang om culturele representaties te analyseren. Dat geldt evenzo voor de huidige tijd. Net als vroeger proberen tekenaars en schrijvers nu grip te krijgen op rampen. Sterker nog, extreme weersomstandigheden zullen een steeds grotere impact hebben op ons dagelijks leven. Tegenwoordig worden we net zo vaak, of misschien wel meer, geconfronteerd met nieuwsberichten, columns, spotprenten en kunstwerken over de effecten van bosbranden, overstromingen en stormen. Kortom, het historisch perspectief in het boek Dealing with Disasters from Early Modern to Modern Times draagt bij aan huidige debatten over natuurrampen en over de rol van culturele reacties daarbij.

Het boek ‘Dealing with Disasters from Early Modern to Modern Times. Cultural Responses to Catastrophes’ verscheen bij Amsterdam University Press en is beschikbaar als hardback voor € 129. De PDF is gratis te raadplegen via het open access platform OAPEN.

Meer lezen?

Eerder schreef ik een blogpost ‘Lichtpuntjes na een ramp’ over de brand in de Notre-Dame te Parijs. Ook gaan veel van mijn andere artikelen over overstromingen, plagen en epidemieën in het verleden, zoals ‘Kunstenaarsinitiatieven na rampen’ of ‘Sprinkhanen en tovenarij in 1747‘.

Liever luisteren dan lezen? De leden van de onderzoeksgroep ‘Dealing with Disasters’ namen enkele filmpjes op waarin aspecten van natuurrampen aan bod komen. De vier filmpjes behandelen elk een ander thema: nieuws, religie, liefdadigheid en ten slotte zondebokken en helden. In de Brabants Erfgoed Podcast ten slotte sprak ik met podcastmaker Robin Hoeks over de Sint-Elisabethsvloed van 1421.