Betekenis in de marges

Dit is een “highly unusual textual object“, zo staat te lezen in de online catalogus van de Kantonsbibliothek in Trogen. Deze woorden hebben betrekking op een bundeling van losse bladen, allemaal afkomstig uit hetzelfde 16de-eeuwse getijdenboek (CM Ms 9). Een verzamelaar reduceerde het boek in de 19de eeuw tot een staalkaart van Vlaamse miniatuurkunst. Ondanks veel verlies zeggen de overgebleven bladen iets over de eerste eigenaresse. Dat was niemand minder dan Anna van Kleef die in 1540 met koning Hendrik VIII van Engeland trouwde. De verluchter voorzag de miniaturen van een persoonlijke betekenis in de marges.

Een kunstalbum

Sommige bladen zijn samengesteld uit verknipte miniaturen en initialen. Zo creëerde de 19de-eeuwse verzamelaar nieuwe constellaties – collages eigenlijk – voorzien van nieuwe geschilderde omlijstingen. Andere bladen zijn volbladminiaturen. Deze werden in hun totaliteit opgenomen, inclusief de16de-eeuwse margeverluchting.

Aus einem Stundenbuch … wurde folglich, wohl im ausgehenden 19. Jahrhundert, ein Kunst-Album für einen ambitiösen Liebhaber und Sammler gefertig.

– Susan Marti op e-codices – Virtual Manuscript Library

Alle bladen – collages en volbladminiaturen – zijn van elkaar gescheiden door blanco bladen. Hierdoor ging de onderlinge samenhang verder verloren. Verder draaide de collectioneur sommige bladen om. Dat wil zeggen dat de miniaturen, die eerder op de achterzijde van het blad stonden – de versozijde – nu de voorzijde vormen. Tekst, eerder op de voorzijde van het blad, staat nu op de keerzijde. De verluchting was duidelijk leidend bij de samenstelling van het album. Zoals het er nu ligt, is de verzameling een opeenvolging van prachtige voorbeelden van 16de-eeuwse boekverluchting. Daardoor is het album eigenlijk niet langer meer een “textual object”. Anders gezegd, het draaide de collectioneur niet om de teksten, maar juist om de beelden.

In deze staalkaart van Vlaamse miniatuurkunst worden de schilderingen gepresenteerd als op zichzelf staande kunstwerken. In zijn huidige staat zegt het album dus veel over 19de-eeuwse voorkeuren en verzamelpraktijken. Helaas ging door de aantasting informatie over het 16de-eeuwse boek verloren. Desalniettemin is er nog wel iets te zeggen over de betekenis ervan voor de eerste eigenaresse.

Anna van Kleef

Het getijdenboek was ooit van Anna van Kleef, geboren in 1515. In januari 1540 trouwde zij met Hendrik VIII van Engeland, al was dat huwelijk geen lang leven beschoren. In juli van hetzelfde jaar liet de koning het huwelijk nietig verklaren. Daarna leefde Anna nog in relatieve luxe in Engeland tot haar dood in 1557. Kortom, ze was een vrouw die zich aan het turbulente hof van de Engelse koning goed staande wist te houden.

Het getijdenboek zal in 1539 voor Anna zijn gemaakt, waarschijnlijk naar aanleiding van haar aanstaande bruiloft. Een huwelijk was een uitstekende aanleiding voor geschenken. Daarbij waren boeken gebruikelijke cadeaus in adellijke kringen. Zo gaf Anna van Kleef zelf een gedrukt getijdenboek met handgeschilderde miniaturen aan Hendrik VIII. Met de hand schreef zij daarin:

I beseech your grace humbly when you look on this remember me, your grace’s assured Anne, the daughter of Cleves.

I besiche your grace humbly when ye loke on this remember me.
your grace’s assured anne the daugh[t]er off cleves.

– Folger Shakespeare Library, STC 15889

Uit de opdracht blijkt wel dat geschenken de mogelijkheid boden om mensen aan zich te binden. Met haar gift probeerde Anna de koning aan haar zijde te krijgen.

Kroning en Annunciatie

Van wie Anna haar getijdenboek kreeg, is niet duidelijk. Misschien bestelde zij het zelf. Duidelijk is wel dat de miniaturen, via de marges, op haar zijn toegesneden. Meer in het bijzonder richt de margedecoratie zich op haar (toekomstige) leven als koningin.

In de ondermarge van een van de miniaturen zit een putto met twee schilden. In de linkerhand draagt deze het wapen van Kleef (van Anna dus), in de rechter dat van Hendrik. Het gevierendeelde wapen met een combinatie van de Franse fleurs-de-lys en de leeuwen van Engeland voerden de Engelse koningen sinds Hendrik IV (r. 1399-1413). Dit nam Hendrik VIII (r. 1509-1547) onveranderd over van zijn voorgangers.

Een blauw monogram versiert de vaas waaruit de putto verschijnt. Het is een vervlechting van A en C, de initialen van Anna van Kleef of Anne of Cleves. Het monogram vergezelt niet toevallig de miniatuur met de kroning van Maria. In de gekroonde hemelkoningin herkende Anna ongetwijfeld zichzelf als volgende koningin van Engeland.

Ook op andere plaatsen vinden we de initialen van Anna, bijvoorbeeld bij de miniatuur met de Annunciatie.

De marge van de Annunciatie is gevuld met afbeeldingen van parels en dure juwelen. Deze zijn uitgestald tegen een rozerode achtergrond, zorgvuldig gerangschikt, alsof ze in een vitrinekast hangen. Ze benadrukken de luxe van het boek, bedoeld voor niemand minder dan een koningin. Daarnaast hadden ze religieuze waarde. Dergelijke kostbaarheden konden de gelovige immers helpen bij momenten van contemplatie.

Schelp

In de ondermarge hangt een zwarte schelp in een gouden montuur met gekruiste stafjes. Het is een schelp van git, zoals we die ook tegenkomen in boedelinventarissen in die tijd. Zo bezat Cecily Neville (1415-1495), hertogin van York en overgrootmoeder van Hendrik VIII, een rozenkrans:

waaraan een kamschelp van git hangt

a scallop shele of geete honging by

– Ronald Lightbown, Mediaeval European Jewellery (Londen 1992), p. 353.

Git – “geete” – was een specialiteit van souvenirmakers in Santiago de Compostela (Spanje) waar de relieken van de apostel Jakobus bewaard werden. Daar konden pelgrims schelpen kopen, onder andere van git, als herinnering aan hun bedevaart. Ook Karel de Stoute, hertog van Bourgondië – en schoonzoon van Cecily Neville, omdat hij met haar dochter Margaret van York was getrouwd – bezat een gebedssnoer met een zwarte schelp. Deze was gevat in een gouden montuur.

Dat zij gitten schelpen bezaten, wil niet per se zeggen de de hertog of hertogin zelf naar Santiago waren afgereisd. Anderen konden de schelpen hebben meegenomen en aan hen hebben geschonken. Het gaat immers om luxe voorwerpen.

Zoals de schelpen van Cecily Neville en haar schoonzoon Karel de Stoute, is die in de marge van de Annunciatie er een kostbare variant om aan een gebedssnoer te hangen. De zwarte schelp in gouden montuur met parels is bovendien voorzien van rode stippeltjesdecoratie. In het midden staat wederom het bekende monogram met de verweven letters A en C.

Dagelijkse devotie

Met de rode letters voegde de verluchter opnieuw betekenis toe via de marges. De hanger refereerde aan dagelijkse momenten van religieuze bezinning. Waarschijnlijk nam Anna tijdens dat soort momenten een voorbeeld aan de biddende Maria van de Annunciatie. Deze knielt immers in een slaapkamer voor een lessenaar met een geopend boek zoals Anna wellicht ook gewend was te doen.

Maria zit niet toevallig in een slaapkamer. Ter illustratie, in de berijmde vertelling Vanden levene Ons Heren, geschreven rond 1300, staat dat de engel Gabriel Maria aantreft op een verborgen plek, zonder gezelschap:

Hi vantse in eenre verholene stat

Daer sie allene besloten in sat

– Vanden levene Ons Heren (ed. 1968), r. 169-170.

Op een verholen en besloten plek kon zij rustig bidden.

De meeste mensen hadden niet de luxe van een aparte ruimte voor religieuze oefeningen. Een rustig hoekje, bijvoorbeeld in een slaapkamer, was dan de aangewezen plek. De Annunciatiescène is dus niet alleen een Bijbelse voorstelling, maar ook een weergave van dagelijkse vroomheid waaraan de beschouwer zich kon spiegelen. Aan Maria van de Annunciatie kon Anna een voorbeeld nemen, als zij haar getijdenboek ter hand nam.

Begrafenis

Op nog een pagina staan de initialen van Anna, en wel op de laatste pagina in het album. Het is de pagina met de miniatuur die aan het dodenofficie voorafging. Het was gebruikelijk deze te bidden tijdens het feest van Allerzielen. Daarnaast zei men het dodenofficie na het overlijden van een dierbare, tijdens de wake, voorafgaand aan de begrafenis.

Zoals te verwachten bij de tekst van het dodenofficie is een begrafenis afgebeeld. Om plaats te maken voor de kist, is een oud graf geruimd: botten van een reeds lang overledene, schedel incluis, liggen prominent op de voorgrond. Deze liggen daar met een reden: ze moeten de beschouwer wijzen op de vergankelijkheid van het leven. Iedereen zal eindigen als dat stapeltje botten op de voorgrond.

Ook hier zit de persoonlijke betekenis in de marges. Daar is wederom een selectie van kostbare objecten uitgestald. In de buitenrand zien we ten slotte een lauwerkrans met opnieuw de initialen van Anna, gekroond. Het is een bewuste confrontatie met haar sterfelijkheid. Anna was dan wel koningin, zo lijkt de impliciete boodschap, maar ook zij zou de dood niet kunnen ontlopen.

Veelzeggende beelden

Concluderend, “this highly ununsual textual object” is maar weinig tekstueel. Alles draait immers om de beelden. De 19de-eeuwse samensteller ontdeed het oorspronkelijke getijdenboek van zijn tekstpagina’s en bewaarde slechts de miniaturen. Losgemaakt uit hun oorspronkelijke context krijgen deze alle aandacht. Zoals het album er nu ligt, is het een staalkaart van Vlaamse miniatuurkunst die een indruk geeft van de kunde van een vroeg-16de-eeuwse verluchter.

Ook al is de bundeling ontdaan van gebeden, psalmen, verzen en antifonen, toch zeggen de restanten iets over de betekenis van het boek voor de 16de-eeuwse eigenaresse. Via de marge voegde de verluchter immers persoonlijke betekenis toe. De referenties aan Anna van Kleef zitten dan ook bij die miniaturen waarin zij iets van zichzelf kon herkennen. Gecombineerd met de monogrammen in de marge verwijzen de beelden naar belangrijke momenten in Anna’s leven, zoals haar kroning tot koningin en haar onvermijdelijke dood. Dat waren immers uitzonderlijke overgangsmomenten die nadruk behoefden. De miniatuur van de Annunciatie kreeg juist betekenis door de koppeling aan Anna’s dagelijkse leven. Maria van de Annunciatie is een toonbeeld voor de religieuze invulling van iedere dag.

Kortom, de miniaturen in dit 19de-eeuwse album zijn veelzeggend, omdat de verluchter ze relateerde aan het leven van de beoogde eigenaresse. De details in de marge, zoals het monogram AC, gaven de meer generieke voorstellingen van Maria persoonlijke betekenis.

---

Meer lezen?

Hoe verluchters boeken aanpasten aan het leven van toekomstige eigenaars, komt ook in andere blogposts aan bod. Zie de webartikelen ‘Nobel en nederig’ en ‘Toonbeeld van caritas’. Beide gaan over hertogin Katharina van Kleef en haar getijdenboek. Ook schreef ik vaker over trompe-l’oeilmarges waarin pelgrimstekens geschilderd zijn alsof deze op het perkament liggen uitgestald, bijvoorbeeld in ‘Veelvoud en variatie in Scheut’.

Zie verder:

• Rudolf Gamper en Matthias Weishaupt (red.), Sammlung Carl Meyer in der Kantonsbibliothek Appenzell Ausserrhoden in Trogen: Katalog der Handschriften und der Drucke bis 1600 (Zürich 2005), pp. 38-42, 60-61 en 83-85.
• Hanneke van Asperen, Silver Saints: Prayers and Badges in Late Medieval Books (Turnhout 2021), pp. 29 en 155-161.