Brabant onder water
Inmiddels weten we al lang dat de Sint-Elisabethsvloed van 1421 niet de massale overstroming was die er later van is gemaakt. Toch heeft het nut om de overstroming te gedenken. Waarom dat zo is, en veel meer, besprak ik met Robin Hoeks in de Brabants Erfgoed Podcast. Dat er ook vanuit Brabant aandacht is voor deze overstroming hoeft niet te verbazen. De Sint-Elisabethsvloed – nu 600 jaar geleden – had grote gevolgen waarbij ook een stuk van Brabant onder water kwam te staan.
Dordrecht
Toch is in de loop der tijd vaak de nadruk gelegd op de consequenties voor de regio Dordrecht. Waarschijnlijk hebben de Sint-Elisabethsvloedpanelen in het Rijksmuseum hierin een hand gehad.
De panelen hebben een essentiële rol gespeeld in het voortleven van de herinnering aan de vloed. Na hun productie zijn de twee schilderijen lang in een publieke ruimte zichtbaar geweest, eerst in de Grote Kerk van Dordrecht, daarna in de Heelhaaksdoelen en nu in het Rijksmuseum in Amsterdam.
Niet alleen brengen de twee panelen de overstroming in gedachten, ze zorgden er ook voor dat ze onderwerp van gesprek bleven. Ze bieden iets tastbaars, visueels en verhalends, waardoor we er graag naar blijven verwijzen.
Ze zijn echter geen ooggetuigenverslagen. Circa 70 jaar na de Elisabethsvloed ontstonden ze pas, rond 1490-95. De opdrachtgevers kenden de watersnood dus hooguit van verhalen van ouders en grootouders. Bovendien zijn de panelen gemaakt voor een altaar in een kerk. Dat betekent dat religieuze voorstellingen de anonieme schilder inspireerden, toen deze het landschap en de mensen in beeld bracht. Met de religieuze referenties plaatste de maker de vloed, en vooral de inspanningen van Dordrecht in de nasleep van de overstroming, in een moreel-religieus kader. Voor de schilder was dat belangrijker dan de realistische weergave van de ramp.
Brabant
Behalve Dordrecht tonen de Elisabethsvloedpanelen het uitgestrekte gebied dat onder de dijkdoorbraak bij Wieldrecht te lijden had gehad. Op de panelen zijn talrijke Zuid-Hollandse én Brabantse dorpen afgebeeld. We kijken vanuit het westen naar het oosten, in de richting van wat later de Biesbosch is gaan heten. Eerst zien we Dordrecht en omgeving, daarchter het deel van Brabant onder water.
In de verte ligt Geertruidenberg, aan de horizon. Ook in die stad zullen mensen hun toevlucht hebben gezocht en een veilige haven hebben gevonden. En dat geeft te denken.
De panelen kleurden de latere perceptie van de Sint-Elisabethsvloed. Met dit beeld in gedachten bleef Dordrecht altijd het geografische referentiepunt voor de overstroming. Daarentegen blijven de gevolgen voor Brabant vaak onderbelicht.
Meer horen of lezen?
De special van de Brabants Erfgoed Podcast over de Sint-Elisabethsvloed vind je hier. Ook is er op de webpagina van Brabants Erfgoed meer te vinden over de Sint-Elisabethsvloed en de gevolgen voor Brabant.
Ook ik schreef vaker over de Sint-Elisabethsvloedpanelen, onder andere in Rijksmuseum Bulletin. Op mijn website vind je artikelen, zoals Naastenliefde na de vloed waarin ik inga op de religieuze voorbeelden van de schilder. In Elisabeth en de vloed ga ik in op de gelijknamige tentoonstelling in Dordrechts Museum en de bijbehorende publicatie De Grote en Vreeselike Vloed (De Bezige Bij). De tentoonstelling ‘Elisabeth en de Vloed’, met de Elisabethsvloedpanelen, is nog te zien tot 6 maart 2022.