Gij mist een Moeder en een Vader

Alba amicorum, of vriendenalbums, bevatten handgeschreven en getekende herinneringen van geliefden van de eigenaar of eigenaresse. Een voorbeeld van zo’n verzameling is een klein 19de-eeuws vriendenalbum met de titel ‘Souvenir’. Het donkergroene mapje heeft de vorm van een klein boek met een scharnierend dekseltje. Dat is losgekomen. Des te verwonderlijker is het dat het doosje nog wel de losse blaadjes bevat waarop familieleden en vrienden stichtelijke gedichtjes schreven en tekeningen maakten. De eigenaar blijft echter anoniem. Hij of zij wordt niet met naam genoemd in de bijdragen en liet ook geen eigendomsnotitie achter. Toch zijn er wel aanwijzingen te vinden in de teksten die vrienden en familieleden schrijven. Dan blijkt, er schuilt een tragische familiegeschiedenis achter woorden zoals Gij mist een Moeder en een Vader.

Vrienden en familie

Enkele familieleden en vrienden ondertekenen met hun achternaam en dateren hun bijdrage (zie Namen in het vriendenalbum hieronder). Anderen zetten slechts initialen en een enkeling laat zelfs dat achterwege. Gedateerd is ook niet alles. De bijdragen die wel van een (leesbaar) jaartal zijn voorzien, dateren van 1854 tot 1876.

Het was met name één bijdrage die me op het spoor bracht van de eigenaresse van het album. Dat is de bijdrage die ondertekend is met “H.M.J. Groenvelt”. Het gaat om een borduursel met op de keerzijde een versje dat begint met de woorden:

Leg vrij bij uwen anderen schat,

Dit met mijn naam getekend blad

Dit moet wel van Hermina Magtilda Jacoba Groenevelt zijn.

Groenevelt

Hermina werd geboren op 13 maart 1827. Haar ouders waren Jan Groenevelt en Johanna Breukelaar (zie Familie Groenevelt). Jan was eerder getrouwd geweest met Neeltje Abbas, maar zij overleed al in 1820, slechts 26 jaar en 4 maanden oud, tegelijkertijd met hun pasgeboren zoontje.

Twee jaar later hertrouwde Jan met Johanna Breukelaar. Zij kregen vervolgens 3 kinderen, eerst 2 jongens, Benjamin en Nicolaas, en ten slotte een meisje: Hermina Magtilda Jacoba.

Het noodlot sloeg opnieuw toe. Slechts 2 jaar na de geboorte van Hermina stierf ook Jans tweede vrouw “aan eene kortstondige ziekte van 8 dagen en bijkomende borst-ontsteking”. In hetzelfde jaar nog hertrouwde Jan voor de tweede keer, met Alida Maria van Eeden. Zij kregen maar liefst 6 kinderen, waaronder 2 meisjes. Deze laatste kregen de namen Alida Maria en Annette.

Een van de bijdragen is van “Alida Maria” die verder ondertekende met de woorden “Uw liefhebb. Zuster”. Zou de geliefde zuster tot wie zij zich richt, Annette Groenevelt geweest kunnen zijn?

Eigenaresse

Alida Maria ondertekent haar versje bovendien met “Dordrecht 20 Aug[ustu]s 1854”. Dat is tevens het jaar waarin Alida Maria Groenevelt uit Amsterdam naar Dordrecht verhuist, zo blijkt uit het bevolkingsregister van Amsterdam voor de periode 1853-1863. Het vertrek met bijbehorende afscheid zou zeker een geschikte gelegenheid kunnen zijn geweest om een bijdrage aan het album van een jonger zusje te leveren.

De schrijfsels van Alida Maria en Hermina wijzen samen in de richting van Annette Groenevelt. Een derde gesigneerde bijdrage aan het album lijkt het eigenaarschap ten slotte te bevestigen. Daarin lezen we:

Standvastig blijft een man, ook schoon hem Rampen treffen,

De Vlam brand rustig voort, schoon haar de tocht beweegt.

Geslingerd naar den grond, springt toch de Bal weer op,

Een krachtige geest heft dra, na Ramp, zich weer omhoog.

Willem van Gelderen ondertekent deze verzen. Uit de huwelijksakten van de gemeente Amsterdam komen we vervolgens te weten dat Annette Groenevelt en Willem van Gelderen trouwden. Op 1 juni 1871 gaan Annette en deze timmerman uit Vlissingen in ondertrouw en op 15 juni treden ze in het huwelijk. Daarbij verschijnt Annettes oudere stiefbroer Benjamin Groenevelt als getuige. Helaas is het huwelijk geen lang leven beschoren. In 1873 staat Annette al geregistreerd als weduwe.

De bijdragen van Alida Maria, Hermina Groenevelt en Willem van Gelderen wijzen dus allemaal op Annette Groenevelt. Kortom, het is vrijwel zeker dat Annette de eerste eigenaresse en de samensteller van het album is. Vanwege de vroegst gedateerde bijdragen weten we ook dat ze met het album begint in juni 1854, toen ze 14 jaar oud was. De laatste bijdragen dateren van na het overlijden van Willem in 1873.

Waarschijnlijk houdt Annette de persoonlijke verzameling verzen en tekeningen bij zich tot ze sterft. Dat is op 18 april 1910, wanneer ze woont in het Venetiaehof voor arme weduwen. Daar neemt ze in 1892 haar intrek, ongeveer gelijktijdig met haar oudere stierfzus Hermina Magtilde Jacoba Groenevelt, die dan inmiddels ook weduwe is.

Klasgenoten en buren

Naast familieleden schrijven en tekenen ook vrienden in het album (zie Namen in het vriendenalbum). Ze geven tenminste blijk van een vriendschapsrelatie, door te ondertekenen met “Uw vriend” of door in meer algemene bewoordingen te spreken over vriendschap. Hen kent Annette bijvoorbeeld van school, zoals A.J.J. Cavaljé die ondertekent met “mede leerling”.

Anderen wonen in de buurt of zelfs in hetzelfde huis. In de jaren 1852-1858 woont Annette bijvoorbeeld op hetzelfde adres als Pieter Honig junior, aan Brouwersgracht. Deze maakt een tekening voor Annette die hij voorziet van het jaartal 1854. Het album bevat ook een tekening van Willem Hamer (1843-1913) en een acrostichon van zijn broer Pieter Johannes Hamer junior. Pieter Johannes laat een datum achterwege, maar Willem dateert zijn bijdrage op 18 oktober 1857, wanneer het gezin Hamer eveneens een woning heeft aan de Brouwersgracht

Willem zou later architect worden, net als zijn vader Pieter Johannes Hamer en overgrootvader Willem. In Amsterdam staan nog verschillende gebouwen naar Willems ontwerp. Daarvan is het Vondelparkpaviljoen uit 1874-1881 waarschijnlijk het meest bekend. Op het moment dat Willem zijn bijdrage aan het vriendenalbum doet, is hij echter pas 14 jaar oud. Desalniettemin laat hij met de tekening al tekentalent zien.

Huisgenoten

Ook anderen in het album bevinden zich in de directe leefomgeving van Annette. In de jaren 1860-1861 woont Annette op een adres met de familie De Jong, aan de Haarlemmerdijk 291 in Amsterdam. Onder hen is Pieter Wilhelmus Marinus de Jong die eveneens in het album voorkomt met een tekst en een tekening. Zijn bijdrage dateert hij vervolgens op “9 Junij 1860”, precies in de tijd dat hij en Annette de woning aan de Haarlemmerdijk delen.

In juli 1862 ten slotte woont Annette volgens het bevolkingsregister aan de Nieuwendijk. Dat adres deelt zij dan met onder andere Lamina Hermina Charlotta van Detten Bijsterbosch die ook in Annettes vriendenalbum schrijft. Zij signeert met haar initialen L.H.C. en volledige achternaam en voegt daaraan toe “Uw vriendin”.

Meer informatie over de eigenaresse van het album brengt echter ook veel leed aan het licht.

De ouders van Annette – Jan Groenevelt en Alida Maria van Eeden – trouwen in 1829 en op 25 juli 1830 wordt hun eerst kind, een zoon Jan, geboren (zie hieronder Familie Groenevelt). Er volgen er nog 5 waarvan er één al enkele maanden na de geboorte sterft. Annette is de jongste van allemaal. Zij wordt geboren op 24 maart 1841. Dan treft ongeluk het jonge gezin, eerst met het overlijden van vader die dan 50 jaar oud is.

Donkere toekomst

De overlijdensadvertentie spreekt boekdelen.

Veel van de kinderen zijn nog jong. Moeder schrijft dan ook dat de meesten nog niet beseffen hoe zwaar deze slag is. Bovendien vreest ze voor de “voor mij donkere toekomst”. Dan kan ze waarschijnlijk nog niet bevroeden dat er voor haar van toekomst nauwelijks sprake is, want ze overlijdt binnen 3 jaar. Ze is dan pas 44, Annette nog geen 6.

De overlijdensadvertentie van moeder in Algemeen Dagblad van 21 januari 1847 bericht:

Voor nog geen drie jaren betreurden wij het verlies van onzen geliefden Vader en heden ontviel ons zeer onverwachts onze hartelijk geliefde Moeder ALIDA MARIA VAN EEDEN, Weduwe JAN GROENEVELT Bz., in den ouderdom van 44 1/2 jaren, nalatende 8 Kinderen, waarvan de meesten hun zwaar verlies niet kunnen beseffen. De hoop en het vertrouwen op Hem, wiens Vaderlijke liefde en zorg ons op den weg door dit leven niet zal vergeten, zij ons tot troost.
B. GROENEVELT
Uit aller Naam.
AMSTERDAM, 16 Januarij 1847.
Uiterlijke teekenen van Rouw zullen niet gedragen worden.

– Algemeen Dagblad (21 januari 1847) via Delpher

Benjamin Groenevelt plaatst de advertentie waarin hij het overlijden van zijn stiefmoeder wereldkundig maakt. Daarin spreekt hij “uit aller Naam”, ook uit die van zijn 5 stiefbroers en -zussen. Die zijn immers nog te jong om het woord te doen.

Gij mist een Moeder en een Vader

Ruim 7 jaar na hun moeders dood spreekt Alida Maria haar zus Annette als volgt toe:

Aan ’t einde toch, door God geleid

Treedt Gij de woning binnen

Waar Christus U heeft plaats bereid

En wij Hen wedervinden

Die ons reeds zijn voorafgegaan

En onze komst verbeiden

Zonder twijfel zinspeelt Alida Maria met “Hen … die ons reeds zijn voorafgegaan” op hun beider overleden ouders.

Nog explicieter is de bijdrage van A.J.J. Cavaljé die zichzelf “mede leerling” van Annette noemt. Dit is waarschijnlijk Alijda Johanna Jacoba Cavaljé die rond 1852 op de Halsteeg woont, niet ver bij Alida Maria en Annette uit de buurt.

Zij schrijft:

Gij mist een Moeder en een Vader

De rechte mist gij niet

O komt tot hem dan nader

Die zaligheid U biedt

Ook zij lijkt met de troostende woorden Annette een hart onder de riem te willen steken.

Verdriet en troost

Bevolkingsregisters, huwelijks- en geboorteakten zijn van onschatbare waarde, al is het maar om personen te identificeren, zoals die genoemd in het vriendenalbum. Archiefstukken vullen de schaarse gegevens namelijk aan, zodat voorzichtig een beter beeld ontstaat van het onderliggende netwerk van familie en vrienden. De documenten helpen zelfs om de eigenaresse en samensteller van de anonieme verzameling te achterhalen en zo te identificeren.

Anderzijds brengen de bijdragen aan vriendenalbum verborgen relaties aan het licht. Immers, vriendschappen met onder andere Willem Hamer, zijn broer Pieter Johannes, Alijda Cavaljé, Lamina van Detten Bijsterbosch en Pieter de Jong zijn niet in registers terug te vinden. Het zijn het de verzen, tekeningen en handwerken in het album die iets van het karakter van de makers tonen. Met andere woorden, het kleine album voorziet de namen uit de archieven van een persoonlijkheid.

Ten slotte laten de berijmde teksten zien hoe mensen elkaar steunden na persoonlijke tragedies. Achter een korte frase zoals Gij mist een Moeder en een Vader, schuilt immers een wereld van verdriet, maar ook van troost. Hoewel sommige van de bijdragen op het eerste gezicht wat oppervlakkig en standaard lijken, blijken enkelen ervan voorzien van een persoonlijke boodschap. Zo geven de versjes in het album, hoe stichtelijk ook, blijk van nauwe betrokkenheid van de schrijvers en tekenaars bij het leven van de eigenaresse.

---

Familie Groenevelt

Jan Groenevelt trouwt driemaal, in 1816, 1822 en 1829. Hieronder zet ik uiteen met wie Jan achtereenvolgens trouwt en welke kinderen uit die huwelijken geboren worden. Annette Groenevelt is de jongste, geboren in 1841, en staat dus helemaal onderaan. Zij trouwt vervolgens in 1871 met Willem van Gelderen.

cursief: Stadsarchief Amsterdam, Bevolkingsregister 1851-1853. Deel: 898, Periode: 1851-1863, Amsterdam, 24 maart 1841, Bevolkingsregister 1851-1853, folio pagina 504. [online]

---

Namen in het vriendenalbum

Gedateerd

• H.A.v.V., gedateerd 3 juni 1854
• [onleesbaar], gedateerd 5 juni 1854
• Alida Maria [Groenevelt] “uw liefhebb. Zuster”, gedateerd 20 augustus 1854
• P. Honig zoon[zoon?], gedateerd 1854
• J.C.R. [of J.C.K?], gedateerd 1854
• W. Hamer, gedateerd 18 oktober 1857
• Pieter W.M. de Jong “U vriend Pieter”, gedateerd 9 juni 1860
• A.C. Oosterbaan, gedateerd 1863
• J. Paddinge Jr, gedateerd 1 augustus 1876
• H.M.J. Groenvelt [Groenevelt], gedateerd 12 oktober 187[?]
• H. Breukelaar[?]. gedateerd 18[–]

Ongedateerd

• Willem van Gelderen
• A.J.J. Cavaljé “Van een mede leerling”
• P.J. Hamer J[r] “Uw vriend”
• L.H.C. van Detten Bijsterbosch “Uw vriendin”
• [anoniem]