Raak me niet aan

Na de kruisiging begaf Maria Magdalena zich naar het graf van Jezus. Tot haar verbazing trof ze het leeg aan. Ze haastte zich om dit aan de andere discipelen te vertellen. Nadat deze met eigen ogen hadden gezien dat het graf inderdaad leeg was, gingen ze weer naar huis, terwijl Maria Magdalena vertwijfeld achterbleef. In diepe droefenis dwaalde ze door de tuin tot ze iemand aantrof van wie ze dacht dat het een tuinman was. Ze vroeg hem waar hij het lichaam van Jezus naartoe had gebracht. Toen hij haar aansprak met haar naam, herkende ze hem. Het was Jezus. “Heer!” riep ze uit. Hij antwoordde met de woorden: “Raak me niet aan.”

In het evangelie volgens Johannes staat deze verschijning van de verrezen Christus aan Maria Magdalena beschreven. Het is een cruciale scène. Het was de eerste keer dat Christus zich liet zien na zijn dood. Het is daarmee het moment waaruit blijkt dat hij is verrezen.

Aanraking

Voor het bijbelverhaal waarin Christus zegt “Raak me niet aan” is aandacht op de tentoonstelling ‘Maria Magdalena’ in Museum Catharijneconvent. In de audiotour bij de tentoonstelling spreekt kunsthistorica en tentoonstellingsconservator Lieke Wijnia over een prent met deze scène naar een ontwerp van Maerten de Vos.

Wijnia vraagt in de audiotour vooral de aandacht voor de Christusfiguur, voorgesteld als tuinman. Het is een metafoor. De wereld is een tuin die door Christus wordt onderhouden. Christus als zaaier zou zelfs erotisch geïnterpreteerd kunnen worden, zegt Wijnia.

Opmerkelijk genoeg wordt voorbij gegaan aan een gebruikelijker interpretatie, die minder sexy is, maar zeker ook gangbaar. Al in de middeleeuwen zag men de verzorgde tuin vooral als een verwijzing naar deugdzaamheid. In de paradijselijke tuin symboliseerde iedere plant een andere deugd. De gecultiveerde natuur weerspiegelde dus het innerlijke leven van de gelovige. Christus is in deze oase de tuinman, omdat hij gelovigen, zoals Maria Magdalena, helpt deugdzaam te leven en zo ‘hun tuin te onderhouden’.

Verlangen

Ook om andere redenen fascineerde het bijbelverhaal christenen in de middeleeuwen. De woorden “Raak me niet aan” waren beladen. Aanraking speelde immers een belangrijke rol in geloofsbeleving. Pelgrims bewogen hemel en aarde om relieken te kunnen beroeren en zo dicht bij het goddelijke te komen. Zelfs met de ogen kon een gelovige heilige objecten ‘aanraken’, dacht men.

Het verlangen om het goddelijke lichaam te beroeren, was groot, ook bij Maria Magdalena, zo zien we in een 15de-eeuws getijdenboek. Hier strekt de vrouw met de zalfpot verlangend haar beide armen uit naar Christus. ‘Wijf en wil mij niet raken’, zegt Christus tegen de reikende Maria Magdalena.

Behoedzaamheid

Het aanraken van het goddelijke lichaam was een diep verlangen, maar vroeg ook om behoedzaamheid. Deze voorzichtigheid zien we soms ook terug in miniaturen.

Maria Magdalena neemt altijd een onderdanige houding aan. Ze knielt. Soms reikt ze naar Christus, soms vouwt ze haar handen in gebed. Ook in een miniatuur in een 12de-eeuwse Vita Christi knielt Maria Magdalena voor Christus. Haar ogen lijken gefixeerd op de wond in zijn rechterhand. Op haar beurt beweegt zij in de richting van Christus, maar haar handen blijven verborgen.

Relieken

De behoedzame houding met bedekte handen verwijst naar de omgang met relieken. Daarbij gebruikten priesters ook vaak stof. Deze behandeling met doeken had een praktische functie. Het voorkwam beschadiging. Textiel had daarnaast een symbolische waarde. Het gebruik ervan onderstreepte dat de objecten te heilig waren om met blote handen aan te pakken.

In de Vita Christi gebruikt Maria Magdalena haar kleed om Christus voorzichtig te naderen, zonder hem te raken. Door haar terughoudendheid laat ze de integriteit van zijn lichaam intact.

Maria Magdalena als voorbeeld

Via hun relieken waren heiligen in de hemel verbonden met hun lichaam op aarde, geloofde men. Via relieken dachten gelovigen dus in aanraking te kunnen met het goddelijke. Het maakt de scène ‘Raak me niet aan’ tot een betekenisvolle voorstelling. Daar zien we Maria Magdalena die de verrezen Christus nadert, zoals gelovigen het goddelijke wilde naderen. Elementen van de voorstelling weerspiegelen dan ook de omgang met relieken.

Op de tentoonstelling ‘Maria Magdalena’ is veel aandacht voor beeldvorming. Dit is er een van extremen: Maria Magdalena zou prostituee zijn geweest, apostel der apostelen, vrouw van Jezus, moeder van zijn kind.

Middeleeuwse afbeeldingen stellen hier een interessante kijk tegenover. Minder extreem misschien, maar niet minder interessant. Dat is het afspiegeling van Maria Magdalena die verlangt naar goddelijke nabijheid. Ze was daarmee een archetype van de gelovige christen. Tegelijkertijd is ze een voorbeeld van behoedzaamheid waarmee de benadering van het goddelijke gepaard diende te gaan.

Het is misschien wel het beeld van Maria Magdalena dat mannen en vrouwen – in de middeleeuwen en daarna – het meeste aansprak.

Meer lezen?

Vorige week schreef ik over mijn ideeën bij de tentoonstelling ‘Maria Magdalena’ in Museum Catharijneconvent. Een miniatuur waarop Maria Magdalena en haar pelgrims zijn afgebeeld, was onderwerp van een eerdere blogpost ‘Pelgrims in de Provence’. Een andere post met de titel ‘Aanraken met de ogen‘ gaat dieper in op het belang en de beladenheid van aanschouwing in de middeleeuwen.