Een onbekend gestanst insigne van Aardenburg

Aardenburg was in de middeleeuwen een bedevaartplaats. Pelgrims kwamen er Maria vereren en ter herinnering aan de tocht konden zij insignes kopen. Hiervan zijn gegoten exemplaren teruggevonden. De kerkrekeningen noemen daarnaast gestanste insignes, maar tot nu toe was onbekend hoe deze eruit zagen. Aan de gegoten insignes van Aardenburg kan ik nu een nog onbekend gestanst insigne toevoegen.

Gegoten insignes

Pelgrims kwamen naar Aardenburg om daar een Mariabeeld te vereren. Ter herinnering kochten ze vaak een metalen insigne met een herkenbare afbeelding. Maria zit met Jezus op schoot. Twee kaarsdragende engelen flankeren moeder en kind. De ronde omlijsting is gedecoreerd met grote puntcirkels. Erboven prijken twee brede torens. Vooral de omlijsting en torens maken de insignes duidelijk herkenbaar als souvenirs uit Aardenburg.

Voor het gieten van insignes werd een metaallegering eerst verhit en vervolgens in een mal gegoten. De gebruikelijke tinloodlegering was goedkoop en had een laag smelpunt. Hierdoor was het gemakkelijk te bewerken. Digital Pilgrim heeft een korte video online waarin te zien is hoe dat in zijn werk ging.

Van Aardenburg zijn enkele gegoten insignes bewaard gebleven. Deze komen wel eens tevoorschijn tijdens archeologische opgravingen, of bij zoektochten met de metaaldetector, vooral in Zeeland.

In de 15de eeuw werd het aanbod van gegoten insignes aangevuld met souvenirs in andere technieken. De kerkrekeningen van Aardenburg maken melding van tinnen, koperen en zilveren insignes. Insignes van tin werden gegoten, als hierboven. Die van koper en zilver werden niet gegoten, maar gestanst.

Stansen is een andere techniek dan gieten. Hierbij werd ook gebruik gemaakt van een mal, maar daarop werd een dun plaatje metaal gelegd. De edelsmid hamerde vervolgens de afbeelding in het plaatje met behulp van een beklede hamer. Hierdoor ontstond een voorstelling in reliëf. In tegenstelling tot de gegoten insignes is stanswerk hol. De bolle delen op de voorzijde zijn hol aan de achterkant. En andersom.

Gestanst en kwetsbaar

Gestanste insignes zijn zeldzaam omdat ze veel kwetsbaarder zijn dan hun gegoten broertjes en zusjes. Deze dunne plaatjes komen maar sporadisch aan het licht tijdens archeologische opgravingen. Onder de grond gaan ze onherroepelijk verloren, zelfs in kleigrond of slib waar de groter en steviger gegoten souvenirs wel bewaard bleven.

Omdat ze zo zeldzaam zijn hoeft het gebrek aan voorbeelden niet te verbazen. Van Aardenburg waren er ook lang geen gestanste insignes bekend. Over het gebrek aan overgeleverd materiaal uit Aardenburg schreven de archeologen Robert van Heeringen en Henk Hendrikse nog in 1991:

We missen de vormontwikkeling van de grote open insignes zoals die welke hier beschreven worden naar de kleine gesloten insignes en uiteindelijk die welke uit latoenkoper gestansd werden.

– Van Heeringen en Hendrikse in Zeeuws Tijdschrift, p. 98.

Gestanste insignes, en vooral hun sporen, overleefden wel in boeken, want eigenaars naaiden hun gestanste insignes vast aan perkament. Meestal treffen we alleen de afdrukken ervan aan, omdat latere eigenaars ze ook weer uit hun boeken verwijderden. Het British Museum, dat een tiental zilveren en verguld zilveren gestanste insignes in haar bezit heeft, heeft daarmee een unieke collectie.

Een onbekend insigne van Aardenburg

Vanwege hun kwetsbaarheid is het dus niet vreemd dat er van Aardenburg geen gestanste insignes, van koper of zilver, bekend waren. Tot nu toe, want in het British Museum stuitte ik op een gestanst insigne dat enkele opvallende overeenkomsten vertoont met de gegoten insignes uit Aardenburg.

Op het unieke gestanste insigne van Aardenburg troont Maria zoals op de gegoten insignes. Maria rust met haar voeten op een tekst. Die is lastig leesbaar, maar er staat ARDENB. De ronde omlijsting toont dezelfde grote puntcirkels als de gegoten insignes. Ook torens zijn aanwezig. Ze staan, verkleind, aan weerszijden van Maria, als de zijkanten van haar zetel, precies boven de letters A en B.

Tekst en torens

Tekst en burchttorens aan weerszijden van Maria staan in nauw verband. Ze vormen samen Maria’s troon. Behalve een zetel zijn tekst en torens tezamen ook een referentie aan de stad. De torens aan weerszijden van Maria vormen het beeld van een burcht. Een dergelijke rebus van de naam Aardenburg, waarbij de tekst zich beperkt tot ARDEN, is ook te zien op sommige gegoten insignes. Bijvoorbeeld op een insigne gevonden in Damme (Heilig en profaan II, nr. 1313).

De tekst ‘arden’ plus het beeld van een burcht leveren samen de naam Aardenburg, zoals ook op het gestanste insigne. Het kleine, verguld zilveren pelgrimsteken in het British Museum is daarmee een prachtig eerste voorbeeld van een gestanst insigne waarvan eerder nog geen exemplaren bekend waren. Het completeert het grotere beeld van de insigneproductie in Aardenburg rond 1500. Daarmee is het kleine insigne van grote waarde.

Literatuur

• H.J.E. van Beuningen en anderen, Heilig en profaan, 4 vols (Langbroek 1993-2018), I (1993), pp. 206-207; II (2001), pp. 308-309; III (2012), p. 169.
• Robert van Heeringen en H. Hendrikse, ‘Nieuw licht op de Maria-verering te Aardenburg in de Middeleeuwen’, Zeeuws Tijdschrift 41, 3 (1991), pp. 97-102 [pdf]
• Jan van Herwaarden, bewerkingen Peter Jan Margry, ‘Aardenburg’ in Bedevaarten in Nederland, Meertens Instituut [online] (met abusievelijk een afbeelding van een insignes uit ‘s-Hertogenbosch i.p.v. Aardenburg)