De Vera Icon: reliek en visioen

Miniaturen van de Vera Icon beelden een reliek af die Rome wordt bewaard. Op een doek is een afdruk te zien waarvan wordt geloofd dat het Christus’ gelaat is. 15de-eeuwse miniaturen tonen deze reliek, maar blikken tevens vooruit. Ze verwijzen naar het cruciale moment van confrontatie met Christus na de dood. Schilders gebruikten allerlei technieken om deze dubbelrol van de Vera Icon te benadrukken.

De Vera Icon als reliek

Pelgrims trokken massaal naar Rome voor de reliek met de afdruk van het gelaat. Het bijbehorende verhaal gaat als volgt: Tijdens de kruisweg bood Veronica Christus een doek aan. Toen hij met dat kleed zijn bezwete en bebloede gelaat afveegde, bleef een afdruk achter van zijn gezicht. De doek werd Vera Icon genoemd, ‘de ware beeltenis’, omdat het niet door mensen was vervaardigd. Hij was in Christus’ handen ontstaan. Ik schreef hier over souvenirs van de Vera Icon die pelgrims meenamen uit Rome.

Religieuze handschriften, vooral die uit de 15de eeuw, bevatten miniaturen van de Vera Icon. Meestal gaan deze voorstellingen vooraf aan het populaire gebed ‘Gegroet Heilig Aanschijn’ (Salve Sancta Facies). Hierin richtte de gelovige zich rechtstreeks tot het gelaat van Christus.

Op een miniatuur in een getijdenboek in Châlons-en-Champagne toont Veronica de doek aan een knielende vrouw, mogelijk de eigenaresse van het boek. Overeenkomsten met voorstellingen waarop geestelijken de Vera Icon aan pelgrims tonen, zoals die in de Mirabilia Urbis Romae, zijn groot. Veronica toont de vrouw de doek, zoals de geestelijken in Rome de reliek toonden aan de pelgrims. Welbeschouwd verzorgt de heilige Veronica een privé-reliektoning voor de geportretteerde vrouw.

Meer dan een afdruk

In 15de- en vroeg 16de-eeuwse miniaturen is de Vera Icon meer dan een reliek. De voorstellingen vertonen een aantal opvallende elementen. Het gelaat van Christus plooit niet mee met de doek. Ook steekt het gelaat vaak een stuk boven de doek uit. Dit is zo in getijdenboeken zoals deze in Kopenhagen en deze in Lyon. Door middel van slagschaduw wordt een afstand gecreëerd tussen het gelaat en de doek. Christus’ gezicht is geen afdruk op de doek, maar zweeft ervoor. Het hoofd is een driedimensionaal, tastbaar element.

De functie van de doek is daarmee ook een andere geworden. Allereerst wordt de doek de achtergrond waartegen hoofd van Christus verschijnt. Daarnaast creëert het kleed een afstand tussen de persoon Veronica en het gelaat. Vanwege hun heiligheid mochten relikwieën immers niet met blote handen aangeraakt worden, alleen met behulp van een intermediair. Daarvoor werden doeken gebruikt. Ten slotte verbetert de doek de zichtbaarheid van het hoofd. Ook relikwieën werden vaak voor een doek gehouden tijdens reliektoningen. Tegen de achtergrond van een doek waren ze beter te zien voor de pelgrims.

Contrast

Schilders gebruikten verschillende technieken om de zichtbaarheid van de Vera Icon te vergroten. Daarvoor creëerden ze een zo groot mogelijk contrast tussen het hoofd van Christus en de doek erachter. In een voorstelling in het getijdenboek dat bekend staat als de Heures de Henri IV, gebruikt de schilder kleur. De witte sluier van Veronica versterkt de witheid van Veronica’s gelaat. Christus’ hoofd, zwevend voor de doek, contrasteert door de bruine hoofd- en baardharen en rode bloeddruppels op zijn gezicht. Zijn bebloede en behaarde gezicht steekt af tegen de witte achtergrond, terwijl Veronica’s hoofd wegvalt tegen de witte kleding. Veronica wendt bovendien haar gezicht af, terwijl Christus ons recht aankijkt.

In het getijdenboek, waarschijnlijk vervaardigd in Brugge (voor details, zie hier) versterkte de schilder het contrast, niet door rode bloeddruppels. Hier is het gelaat vele malen groter dan dat van de engelen die de doek ophouden. Bovendien gebruikte de miniatuurschilder een brunaille-techniek die contrasteert met het meer-kleurengebruik in de rest van de miniatuur.

Het gelaat van Christus is wit omlijnd. Het hoofd bevindt zich niet alleen voor de doek, maar lijkt zich vóór de pagina te bevinden. Een andere schilder gebruikte een omgekeerde strategie in een getijdenboek in de KB Nationale Bibliotheek om hetzelfde effect te bereiken. Hier contrasteert het meerkleurige gelaat van Christus met een monochrome achtergrond. Het contrast vestigt de aandacht op het onderwerp van de miniatuur. Het onderstreept tegelijkertijd het onaardse, bijna visionaire karakter van het gelaat.

Oog in oog

Schilders gebruikte allerlei technieken om te benadrukken dat we naar iets bijzonders kijken. Er bestond immers een nauwe band tussen de Vera Icon en de verrezen Christus. Bovendien speelde het gelaat van Christus een bijzondere rol in gedachten over het hiernamaals. In de bijbel staat te lezen:

Nu kijken we nog in een wazige spiegel, maar straks staan we oog in oog. Nu is mijn kennen nog beperkt, maar straks zal ik volledig kennen, zoals ik zelf gekend ben.

– I Korinthiërs 13:12

In dit veel geciteerde bijbelvers uit de eerste brief van Paulus aan de Korinthiërs verwijst Paulus naar het moment dat de mens voor God zou verschijnen. Hij legt de nadruk op de ogen van Christus. In diens blik lag het oordeel besloten.

De Vera Icon als visioen

Voorstellingen van de Vera Icon zijn een hulpmiddel tijdens het gebed. Ze brengen tegelijkertijd het doel van aandachtig bidden in beeld: het zien van Christus na de dood. Een laatste miniatuur visualiseert bij uitstek de dubbele betekenis die men aan de Vera Icon toekende. Hier knielt een stichtersechtpaar, waarschijnlijk hertog Karel de Stoute en zijn vrouw Isabella van Bourbon, in een landschap. Ze kijken omhoog naar de hemel waar het reusachtige hoofd van Christus voor een spierwitte doek zweeft. De vrouw leest aandachtig uit een religieus handschrift, misschien wel het gebed ‘Gegroet Heilig Aanschijn’. De man vouwt zijn handen en bidt vurig met zijn blik hemelwaarts. Vanwege hun vrome inspanningen is aan hen het visioen van Christus verschenen, zoals zij hopen dat na hun dood te zien.

In de miniaturen is de Vera Icon tegelijkertijd reliek en visioen. De Vera Icon is een object uit een bijbels verleden, maar ook een vooruitwijzing naar de toekomst. Veronica toont de doek zoals geestelijken de reliek van de Vera Icon aan pelgrims toonde. Tegelijkertijd wijst het Vera Icon vooruit naar het cruciale moment van confrontatie na de dood. Dan zou men immers oog in oog komen te staan met Christus. De miniaturen visualiseren het reliek van de Vera Icon als een instrument dat het mogelijk maakt om op aarde God te kennen, al is het maar ten dele.