Veronica-souvenirs uit Rome
Bedevaart was een massafenomeen in de 14de en 15de eeuw. Het ging gepaard met een massaproductie van souvenirs. Met andere woorden, mensen die op bedevaart gingen, konden allerhande souvenirs mee terugnemen. In Rome bijvoorbeeld kwamen veel pelgrims om de doek met de afdruk van Christus’ gezicht te zien en vereren. Aan deze doek zou Christus tijdens de kruisweg zijn bezwete en bebloede gezicht hebben afgeveegd. Vanwege dit reliek bezochten pelgrims de Sint-Pieter in Rome en kochten ze daar Veronica-souvenirs. Helaas zijn deze soms lastig te herkennen: afbeeldingen van Christus’ gezicht, een geliefde voorstelling, werden ook elders vervaardigd. Wil je meer lezen over de redenen waarom de afbeelding zo populair was? Zie dan hier.
De schilders die kleine voorstellingen van deze doek maakten, waren vanaf de 14de eeuw in Rome actief. De souvenirproducenten heetten Veronicaschilders, omdat de reliek Veronica werd genoemd. Veronica is een anagram van de woorden Vera Icon dat ‘ware beeltenis’ betekent. Mensen hadden de reliek niet gemaakt, zo was de achterliggende gedachte, maar deze was ontstaan na aanraking van Christus.
Veronica in fresco
De Veronicasouvenirs zijn onder andere te herkennen op muurschilderingen. In 1365-1367 bijvoorbeeld schilderde Andrea di Bonaiuto een fresco in de Spaanse kapel van de Santa Maria Novella in Florence. Een pelgrim in een harig kleed draagt een hoed met daarop enkele souvenirs, door hem verzameld.
Linksonder op de pelgrimshoed bevestigde de reiziger een grijs plaatje. Dit stelt een tinloden souvenir voor zoals ze in die tijd veelvuldig gemaakt werden. In een ander artikel liet ik deze al eens de revue passeren. Helaas is de voorstelling van het souvenir onduidelijk. Daarmee blijft de herkomst van dit pelgrimsteken onbeslist, al zijn er natuurlijk allerlei mogelijkheden denkbaar.
De hoed bevat nog twee souvenirs. Rechtsonder naaide de reiziger een schelp, zoals pelgrims ze uit Santiago de Compostela meenamen. Boven op de hoed van Bonaiuto’s bedevaarder, tot slot, zit een geel plaatje met een schematisch weergegeven gezicht: een Veronica-souvenir uit Rome. Donker haar en een baard in drie punten omlijsten het gelaat van Christus.
Ook Domenico di Bartolo schilderde in 1442 in Siena een pelgrim. Deze draagt op zijn hoed een Santiagoschelp en eveneens een Veronica. Dit laatste souvenir doet sterk aan dat van Bonaiuto denken. Bartolo voegde alleen iets meer detail toe. Bij hem zijn ogen, neus en mond van Christus zichtbaar.
Veronica-vondsten
Zoals gezegd werden afbeeldingen van de Veronica behalve in Rome ook elders gemaakt. Bonaiuto en Bartolo voorzagen hun geschilderde Veronica-plaatjes van een context. Hierdoor is meteen duidelijk dat het om Romesouvenirs gaat. Zij schilderden immers pelgrims. Bij archeologische opgravingen en toevalsvondsten ontbreekt de context. Veronica-voorstellingen die niet uit Rome komen, worden daarom soms als Rome-souvenirs bestempeld, en andersom.
In 2003 werd in Utrecht een bijzondere vondst gedaan van een gouden ring met een afbeelding van de Veronica. (Lees het bericht over de opgraving hier.) De ring, gemaakt tussen 1440 en 1500, komt waarschijnlijk niet uit Rome. De stijl van de sieraden doet vermoeden dat voor dergelijke ringen een lokale of regionale markt bestond. Vondsten in Finland, zoals deze gevonden in Isokartano, of deze, gevonden op het eiland Kirkkoluoto in Koylio, wijken af van de Utrechtse vondst. Weer anders ziet een Veronicaring uit Italië eruit. De afwijkende stilistische en formele kenmerken wijzen op een lokale of regionale vervaardiging.
Veronica in Wienhausen
Bij andere Veronicavoorstellingen zijn de conclusies minder stellig en soms zelfs tegenstrijdig. In de jaren zeventig kwam er bijvoorbeeld een schat aan kleine voorwerpen onder het koorgestoelte in Wienhausen vandaan. De nonnen van Wienhausen voerden al sinds de middeleeuwen dagelijks het koorgebed uit op deze banken. In de tussentijd verloren ze wel eens wat tussen de planken van het gestoelte. Onder hun kostbare kleinoden bevonden zich ook voorstellingen van Christus’ gelaat geschilderd op leer. Zijn sommige hiervan wellicht Romesouvenirs? Horst Appuhn en Christian von Heusinger die de vondsten beschreven, stelden zich deze vraag zonder hem te beantwoorden.
Tussen toen en nu wierpen wetenschappers de kwestie herhaaldelijk opnieuw op, gevolgd door verschillende hypothesen. Horst Appuhn zelf suggereerde in 1973 dat de nonnen de plaatjes zelf maakten. Hij meende dat zij ze verkochten aan pelgrims die het heilig-bloedreliek in Wienhausen kwamen bezoeken. In zijn boek The Visual and the Visionary (pp. 323-24) stelde Jeffrey Hamburger dat de plaatjes door de nonnen zelf werden vervaardigd, maar voor eigen gebruik. Weer anderen, zoals Jos Koldeweij, meenden dat het Romesouvenirs zijn. Ze werden mogelijk aan de nonnen cadeau gedaan.
Veronica-souvenirs uit Rome
In 2016 organiseerde de Milanese Università del Sacro Cuore een conferentie in Cambridge. De bijeenkomst was gewijd aan de reliek van de Vera Icon en zijn groeiende betekenis in de middeleeuwen. Daar mocht ik mijn ideeën presenteren over de Veronica-souvenirs uit Rome. Hoe zou je ze kunnen herkennen? Ik concludeerde dat materiaal, voorstelling en stijl een belangrijke rol spelen bij de identificatie van de Veronicasouvenirs.
Van de lezing in Cambridge zijn opnames gemaakt, al zijn deze van slechte kwaliteit. Behalve dat de opnames nogal donker en korrelig zijn, zijn ook de slides die het verhaal ondersteunen, niet te zien. Mocht je in het onderwerp geïnteresseerd zijn, dan raad ik je aan om het artikel te lezen dat ik naar aanleiding van dit onderzoek schreef. Het artikel verscheen in een special issue van Convivium naar aanleiding van de conferentie. Vraag me via het contactformulier om een pdf.
Over de vondst in het nonnenkoor van Wienhausen, zie onder andere:
- Horst Appuhn en Christian von Heusinger, “Der Fund kleiner Andachtsbilder des 13. bis 17. Jahrhunderts in Kloster Wienhausen.” Niederdeutsche Beiträge zur Kunstgeschichte, 4 (1965): 157-238.
- Horst Appuhn, Kloster Wienhausen, IV: Der Fund vom Nonnenchor (Hamburg 1973).
- Jeffrey Hamburger, The Visual and the Visionary: Art and Female Spirituality in Late Medieval Germany (New York 1998).
- Jos Koldeweij, “Lijfelijke en geestelijke pelgrimage: materiële ‘souvenirs’ van spirituele pelgrimage.” In Geen povere schoonheid: laat-middeleeuwse kunst in verband met de moderne devotie, ed. Kees Veelenturf (Nijmegen 2000): 222-52.