Een vergeten bedevaart

De database Kunera bevat veel middeleeuwse bedevaartinsignes met een voorstelling van de apostel Petrus. De zoekterm ‘Petrus’ levert al meer dan 400 treffers. Van twee vergelijkbare insignes met een voorstelling van Petrus was de herkomst lang niet bekend. Op basis van twee andere insignes, de een gevonden in Avignon en de ander in Arles, kunnen nu ook de eerste worden toegeschreven, namelijk aan de bedevaartplaats Lézan in het Franse departement Gard (arrondissement Alès). Dit onbekende cultusoord is ook wel een vergeten bedevaart genoemd. Dat aan twee oude bekenden nog twee middeleeuwse insignes uit Lézan kunnen worden toegevoegd, is des te belangrijker omdat er over deze middeleeuwse bedevaartplaats maar weinig bekend is.

Petrus van Lézan

Pelgrims die Petrus wilden vereren, konden terecht in verschillende Europese bedevaartplaatsen. De belangrijkste daarvan was uiteraard Rome. Romereizigers op zoek naar Petrus konden insignes kopen met Petrus en Paulus, maar ook insignes met uitsluitend Petrus. Pelgrims konden bovendien naar Arles of Cluny om Petrus te vereren. Ook daar werden insignes gemaakt en verkocht.

Archeoloog Olivier Thuaudet die de insignevondsten in de Provence op een rijtje zette, wees op twee insignes met een voorstelling van Petrus, afkomstig uit Lézan. In 1909 werd één van deze uit de Rhône in Arles opgediept (Kunera 26850). In 1992 werd zeer vergelijkbaar insigne gevonden in Avignon (Kunera 26849). Op beide insignes zien we Petrus met de sleutel over zijn schouder. Zijn rechterhand heft hij in een zegenend gebaar en hij richt zich daarbij tot een knielende figuur aan zijn voeten, waarschijnlijk een pelgrim.

Vanwege de leesbare tekst op de vondst in Avignon konden de archeologen Dominique Carru en Sylvain Gaignières het insigne identificeren als afkomstig uit Lézan. Langs de rand staat namelijk de tekst S(ignum) BEATI PETRI DE LESANO, ofwel ‘[dit is het] teken van de zalige Petrus van Lézan’. Op dat moment konden de twee archeologen ook de oude baggervondst in Arles duiden als een middeleeuws souvenir van een pelgrimage naar Lézan.

Meer uit Lézan

De ene ontdekking leidt steevast tot een volgende. Op basis van de twee gedetermineerde insignes kan ik hier nog twee middeleeuwse insignes aan Lézan toeschrijven.

Een bevindt zich in het penningenkabinet van de koninklijke bibliotheek te Brussel (Kunera 12955). De vindplaats ervan is onbekend. Het insigne werd in 1930 aangekocht uit de collectie van Paul Dissard, de vroegere conservator van Musée des Beaux-Arts te Lyon, dus een herkomst van het insigne uit Frankrijk ligt voor de hand.

Een andere is een bodemvondst met de metaaldetector (Kunera 13179). Het was in 2005 onderwerp van discussie op een detectorforum. Vindland is mogelijk Frankrijk of België.

Hoewel de staat van de beide insignes niet best is, is de figuur met de sleutel over de schouder in beide gevallen te herkennen. Ook zien we de contouren van een knielende figuur aan zijn voeten, zoals op de twee eerdere insignes. Vanwege vorm en stijl kunnen beide insignes grofweg gedateerd worden in de 13de of 14de eeuw.

Meer sporen dan gedacht

Hoewel nog steeds op een hand te tellen, is het groeiend aantal vondsten een aanwijzing dat Lézan in de 13de en 14de eeuw een plaats van betekenis was. Het bedevaartsoord zal in de Provence en waarschijnlijk daarbuiten aanzien hebben genoten. Elke insignevondst duidt immers op een veelvoud aan verloren insignes, want met een mal konden immers honderden insignes worden gegoten. Lézan trok dus veel pelgrims die elk een of meer bedevaartsouvenirs kochten, meenamen en elders weer verloren.

De nieuwe toeschrijvingen zijn des te interessanter, daar er over Lézan als bedevaartplaats in de middeleeuwen verbazingwekkend weinig bekend is. Kunsthistoricus Denis Bruna die veel over Franse insignes schreef, kwalificeerde Lézan dan ook als een vergeten bedevaart (“un pèlerinage oublié”). Ook Thuaudet schreef over Lézan als een cultusoord dat weinig historische sporen nagelaten heeft (“qui n’a laissé que peu de traces historiques”). Met twee nieuwe toeschrijvingen zijn er meer sporen dan eerder gedacht. Wellicht geven ze ook het onderzoek naar Lézan als middeleeuwse bedevaartplaats een impuls. Vergeten is Lézan zeker niet meer.

Verder lezen?

• Olivier Thuaudet, ‘La pratique du pèlerinage en Provence à la fin du Moyen Âge et au début de l’époque moderne d’après les enseignes et les ampoules’, Archéologie médiévale 47 (2017), pp. 89-129 (daar p. 109-111). [Open Edition]
• Denis Bruna, ‘Enseignes de pèlerinage de la Via Tolosana Provence et Languedoc’, in Saint-Jacques et la France: Actes du colloque des 18 et 19 janvier 2001 à la fondation Singer-Polignac, red. Adeline Rucquoi (Parijs 2003), p. 65-82 (daar p. 76). [Google Books]
• Dominique Carru en Sylvain Gaignières, ‘Notes sur quelques objets de dévotion populaire: Ampoules et enseignes de pèlerinage du Moyen Age tardif provenant d’Avignon’, Mémoire de l’Académie de Vaucluse 7, 12 (1992), p. 55-92 (daar p. 78-79).

Ik schreef vaker over middeleeuwse insignes. Zie bijvoorbeeld mijn posts over de Franse bedevaartplaats Notre Dame du Chemin of ‘Een onbekend gestanst insignes van Aardenburg’.