Pausen in pentekening
Sinds 21 augustus is in Museum en Kasteel Huis Bergh het Berghse kroniekenhandschrift te bekijken. Dit imposante middeleeuwse manuscript met pentekeningen vormt het uitgangspunt van de tentoonstelling ‘Kracht van kronieken: het oudste geschiedenisboek van Gelderland komt thuis’. Het boek met de oudst bekende kroniek van het hertogdom Gelre werd waarschijnlijk gemaakt voor de heer van Bergh. Misschien wel in zijn opdracht.
Voor de samensteller vormde Gelre het middelpunt waar alles om draaide. En vanuit dit hertogdom keek deze ver over de eigen grenzen heen. Zo bevat het boek ook een pausenkroniek. Dit is het eerste en meteen het meest uitvoerig geïllustreerde deel van het boek, met verschillende pausen. Deze getekende kerkvorsten benadrukken het belang van de pausenkroniek voor het hele boek, maar leggen ook belangrijke accenten.
Getekende pausen
De pausenkroniek – en dus het hele boek – opent met een bladvullende voorstelling van Christus (rechts). Deze is te herkennen aan de ronde nimbus achter zijn hoofd. Hij overhandigt de kruisstaf aan Petrus, zijn plaatsvervanger op aarde. Beiden dragen een pauselijke tiara en een lange koormantel die is gesloten met een speld op de borst.
Met deze afbeelding illustreerde de tekenaar de eerste regels van de pausenkroniek die luiden:
Hiervoor zei ik u al dat Christus de eerste paus was en dat Petrus daarna paus werd in Christus’ plaats.
Hier te voeren seyde ich v aldus / Dat die ijrste pauwes was cristus / Ende dat Peter na dat / pauws bleeff in cristus stat
– ‘Hijr begynnen die paeuse op cristum’ in het Berghse kroniekenhandschrift, f. 1r
Behalve de eerste regels vat de tekening ook het onderwerp van de hele pausenkroniek samen. Centraal daarin staan immers de pausen. Ten slotte demonstreert de tekening aan wie alle pausen sinds Petrus hun macht te danken hebben. Aan niemand minder dan Christus zelf. Deze wees immers Petrus aan als zijn opvolger. De tekening rechtvaardigt dus de macht van de pausen en bevestigt daarmee hun machtspositie.
Salvator Mundi
Behalve de pauselijke attributen draagt Christus ook een rijksappel. Het is een attribuut waar ook keizers vaak mee worden voorgesteld. Hierin lijkt de voorstelling terug te grijpen op afbeeldingen van Christus als salvator mundi. Daarin wordt Christus neergezet als rechtvaardig heerser over de wereld.
De rijksappel benadrukt de wereldse aspecten van de pauselijke macht. Pausen waren immers niet uitsluitend religieuze leiders. Ze hadden daarnaast wereldlijke macht die uitstrekte tot de uiterste grenzen van de christelijke wereld.
Vanwege zijn heerschappij over de aarde was Christus een belangrijk voorbeeld voor alle machthebbers, niet alleen de paus. Ook wereldse leiders stelden zich Christus tot voorbeeld. Na de pausenkroniek volgen meer kroniekteksten over bisdommen, het Heilig Roomse Rijk, hertogdommen en graafschappen. Daarin is steeds bijzondere aandacht voor de opeenvolgende leiders van die gebieden. De tekening in de pausenkroniek, waar Christus met attributen van religieuze en aardse macht is afgebeeld, kan worden beschouwd als een illustratie van het totale boek dat behalve pausen ook kroniekteksten over wereldlijke leiders bevat.
Kleine pausen
Degene die de tekst van de pausenkroniek kopieerde, had waarschijnlijk een voorbeeld dat in tekst én afbeeldingen voorzag. Voor de kleinere pentekeningen liet de kopiist ruimte vrij in de lopende tekst, zodat de tekenaar -mogelijk de kopiist zelf- later de illustraties kon invoegen. De afbeeldingen staan steeds op een andere plaats op de pagina, soms bovenaan, soms onderaan, soms ergens halverwege. De ene keer staat een tekening op de linker pagina, een andere op de rechter. Hieruit blijkt dat de kopiist al wist waar de afbeeldingen moesten komen, terwijl deze schreef, en dus ook wat de afbeeldingen zouden voorstellen. De voorbeeldtekst voorzag kennelijk in illustraties.
De meeste pentekeningen hebben een paus als onderwerp. Sommige tekeningen tonen één belangrijk aspect uit het leven van de beschreven paus. Andere tonen er twee. Maar allemaal volgens ze nauwgezet de tekst. Een pentekening toont bijvoorbeeld paus Leo (440 – 461).
Links zien we dat een vrouw de hand van Leo kust. De tekst vertelt vervolgens dat deze paus zijn hand liet afhakken om nieuwe verleidingen te voorkomen. Rechts op de tekening zien we de paus in bed, terwijl Maria zijn hand weer aanzet, zoals wordt beschreven:
[Maria] kwam toen [paus Leo] in bed lag en droomde. Ze zette hem zijn hand weer aan en hij was terstond weer gezond.
Ende sij quam dair hij lach / Ende myt sijnen ogen toe sach / Ende sette hem aen sijne hant / Ende hij was gesont thant
– ‘Hijr begynnen die paeuse op cristum’ in het Berghse kroniekenhandschrift, f. 24v
De paus had een bijl gebruikt om zijn hand van het lichaam te scheiden. Het hakblok staat naast zijn bed.
Paus Gregorius schreef
Andere tekeningen volgen een zelfde opbouw. Zo tekende de verluchter bij de passage over Gregorius (590 – 604) een schrijvende paus achter een katheder. De tekst vertelt dat deze paus “screeff ende dichte”. Gregorius heeft daarom een pen in de hand. We zien hem al schrijvende. Achter hem staat bovendien een kast gevuld met imposante, wellicht reeds voltooide, boekwerken.
Ook zien we dat Gregorius opdracht gegeven heeft om afgodsbeelden te vernietigen. Dat gebeurt links op de tekening. De tekst zegt hierover:
[Gregorius] liet ook zonder te twijfelen de hoofden en ledematen afhakken, op zijn bevel, van alle beelden die van afgoden waren gemaakt, omdat hij het ongeloof geheel en al bij de wortel wilde uitroeien en voorgoed wilde verdrijven, opdat het nooit meer de kop zou opsteken.
Hij dede oick sonder waen / Hoefde ende lede afslaen / Alle beelden myt sijnen gebade / Die gemaict waren na die afgade / Om dat hij clair ende wail / Die ongeloue altemail / Ontwortelen wolde ende verdriuen / Dat nommermeer en solde blyuen.
– ‘Hijr begynnen die paeuse op cristum’ in het Berghse kroniekenhandschrift, f. 31v
Op de tekening valt een afgodsbeeld van een smalle hoge sokkel. Ook zien we een kleine figuur die een knuppel verheft om een reeds gevallen beeld verder aan diggelen te slaan. De pentekening volgt dus nauwgezet de tekst. Eigenlijk toont de tekening twee belangrijke aspecten uit het pausdom van Gregorius, zijn schrijverschap en zijn strijd tegen afgoderij.
Aandacht voor keizers
Naarmate de beschreven tijd verstrijkt, volgen de tekeningen dichter op elkaar. De meeste tekeningen verbeelden pausen uit het laatste deel van de pausenkroniek. Daarnaast krijgen pausenlevens ten tijde van belangrijke christelijke keizers meer tekeningen. Het leven van paus Sylvester (324 – 335) – paus was ten tijde van keizerin Helena – krijgt drie tekeningen. Helena speelt in twee ervan een grote rol. Sterker nog, zij treedt in twee tekeningen op de voorgrond. Keizerin Helena is afgebeeld met paus Sylvester en zoon Constantijn, als zij zich na een visioen tot het christendom bekeert.
Later zien we Helena nogmaals in haar zoektocht naar het heilige kruis. De paus is daar zelfs helemaal afwezig.
De laatste twee afbeeldingen in de pausenkroniek tonen evenmin een paus. Ze tonen keizer Karel de Grote. Zo schuift de tekenaar behalve pausen wereldlijke machthebbers naar voren die een belangrijke rol speelden als verdedigers en beschermers van het christendom. In de illustraties benadrukte de tekenaar dat grote delen van de pausenkroniek evenzeer over wereldlijke machthebbers gaan als over pausen.
Getekende accenten
De illustraties in het Berghse kroniekenhandschrift vervullen een aantal functies. Door hun hoeveelheid tonen ze aan dat de pausenkroniek het belangrijkste onderdeel is van het boek. De openingstekening is een belangrijke. Deze illustreert niet alleen de pausenkroniek. Met zijn visuele referenties aan de salvator mundi het is tegelijkertijd een treffend openingsbeeld voor het hele boek dat is gevuld met geschiedverhalen over de belangrijkste politieke spelers voor de inwoners van Gelre, zowel religieus als werelds.
Daarnaast leggen de kleinere pentekeningen duidelijke accenten binnen de pausenkroniek. Zo benadrukken ze het belang van enkele zorgvuldig gekozen pausen. Ten tweede leggen de pentekeningen nadruk op specifieke aspecten in de pausenlevens. De illustraties maken in een oogopslag duidelijk wat meest gedenkwaardige herinneringen zijn van de beschreven paus.
Ten slotte besteedde de tekenaar ook ruime aandacht aan toonaangevende wereldlijke machthebbers. De kroniek draait om pausen tot de 9de eeuw, maar figuren als keizerin Helena en Karel de Grote spelen een cruciale rol. De pausenkroniek is daarmee meer dan een opsomming van pausenlevens. Meer is het een geschiedenis van het vroege christendom. Met de tekeningen benadrukte de maker daarom extra het belang van de christelijke keizers voor de beschreven periode waarop pausen, maar ook keizers, hun stempel drukten.
Meer lezen?
Wim van Anrooij en Jeanne Verbij-Schillings (red.), Het Berghse kroniekenhandschrift. Hilversum: Verloren, 2021 (met bijdragen van 21 auteurs).
Voor de tentoonstelling, zie ook Oudste geschiedenisboek van Gelderland. De tentoonstelling ‘Kracht van kronieken: het oudste geschiedenisboek van Gelderland komt thuis’ is nog te bezichtigen tot en met 14 november 2021 in Museum en Kasteel Huis Bergh te ‘s-Heerenberg. Tickets zijn te verkrijgen op de website van Kasteel Huis Bergh.
Voor de tekst van de pausenkroniek heb ik graag gebruik gemaakt van de geannoteerde transcriptie die Wim van Anrooij en Jeanne Verbij-Schillings me vriendelijk ter beschikking hebben gesteld.