Maagdelijk en opgesloten

Toen ik anderhalf jaar geleden in Troyes door het verrassend mooie Musée de Vauluisant dwaalde, kwam ik langs een beeld van de heilige Barbara van Nicomedië. Volgens het begeleidende bordje is het beschadigde beeld afkomstig uit de Martinuskerk in de stad. Het beeld toont de heilige op de gebruikelijke manier, met de toren aan haar zijde. Op de deur zit een opvallend groot slot dat de dubbele betekenis van de toren benadrukt. Barbara was er gevangen en tegelijkertijd visualiseert de toren haar maagdelijkheid. Het slot verbeeldt dus een element uit de heiligenlegende, maar is tevens een symbool dat de essentie van Barbara kernachtig samenvat, maagdelijk en opgesloten.

Opgesloten in de toren

Er is vrij weinig met zekerheid over Barbara bekend. De details over haar leven en dood werden in de loop van de middeleeuwen verder ingevuld. Het beeld zelf is nogal beschadigd. Toch zijn de belangrijkste details die de vrouw als Barbara kenschetsen, te herkennen. Ze draagt een palmtak als teken van haar martelaarschap. Ook heeft ze een gebedenboek dat haar vroomheid en religieuze toewijding symboliseert. Volgens de overlevering was Barbara een koningsdochter, vandaar de kroon.

Boek en palm zijn weinig persoon-specifieke onderdelen. Veel meer martelaren dragen een palm en een boek bij zich. Het meest typerende attribuut van de heilige Barbara is de toren aan haar zijde. Daarom beeldde de Vlaamse schilder Gerard David Barbara af met een kroon waarin de toren geïntegreerd is.

Het verhaal ging dat haar vader Barbara opsloot in een toren om haar te beschermen tegen mannelijke avances. Zij had zich zonder zijn medeweten tot het christendom bekeerd en afgesloten van de buitenwereld zette ze haar leven als christen voort. Toen Barbara’s vader echter merkte dat zij christen was geworden, liet hij haar folteren en ten slotte ter dood brengen.

Vanwege haar opsluiting werd Barbara een voorbeeld voor nonnen en andere religieuzen die zich van de wereld afkeerden om zich volledig op God te kunnen richten. Om die reden lieten bijvoorbeeld de Birgittinessen van klooster Mariënwater een handschrift vervaardigen met een uitgebreide beschrijving van het leven en de wonderen van de heilige Barbara. Ook daarin is Barbara te zien met de traditionele kroon, boek en toren.

Symbool van maagdelijkheid

De toren die Barbara bij zich heeft, wordt soms voorgesteld met drie vensters. Dit is bijvoorbeeld het geval in de initiaal met Barbara in het handschrift van Mariënwater. Tijdens de bouw van de toren met het bijbehorende badhuis, zo luidde het verhaal, zou Barbara de werklieden geïnstrueerd hebben om daarin een drietal vensters aan te brengen in plaats van slechts een. Het getal drie symboliseerde haar toewijding aan de Drie-eenheid. Het detail geeft aan hoe de toren verweven raakte met de identiteit van de heilige.

Ook op het beeld in Troyes is de toren zowel een detail uit het levensverhaal als een symbool dat de essentie van de heilige onderstreept. De trap slingert om de figuur van Barbara heen naar de toren en verenigt zo de vrouw met haar attribuut. Toren en Barbara zijn onlosmakelijk verbonden, zo lijkt de beeldhouwer te illustreren.

Opgesloten en maagdelijk

De toren van het beeld in Troyes heeft bovendien een prachtig detail dat de toren aan Barbara koppelt: een groot slot op het midden van de deur. Het maakt in een oogopslag duidelijk dat het hier om een gevangenis gaat.

Maar de symboliek van het slot gaat verder. Het visualiseert ook de maagdelijkheid van Barbara. Ze trouwde immers niet en wijdde haar leven volledig aan God. Christus was haar bruidegom. Deze toewijding maakte haar tot een voorbeeld. De toren is daarmee meer dan een visuele verbeelding van een aspect uit het heiligenleven. Barbara zat opgesloten in de toren, maar het slot symboliseert tegelijkertijd haar maagdelijkheid. De afgesloten toren is een symbool waarin de identiteit van Barbara is samengevat.

Ik schreef ook over andere heiligen en betekenisvolle details in hun iconografie, zoals over de pelgrimstekens op de hoed van Birgitta van Zweden en over het landschap bij Maria Magdalena.

Voor het handschrift uit Mariënwater, zie ook Hanneke van Asperen, ‘Nonnenkunst.’ In Zuid-Nederlandse miniatuurkunst: De mooiste verluchte handschriften in Nederlands bezit, red. Anne-Margreet W. As-Vijvers en Anne S. Korteweg (Zwolle: W Books, 2018), pp. 310-19.