Edme van Pontigny

De database Kunera van de Radboud Universiteit bevat een middeleeuws bedevaartinsigne waarvan onduidelijk is welke heilige erop is afgebeeld. De tekst erop is dusdanig verbasterd dat het nauwelijks nog om een leesbare tekst gaat. Toch geeft het insigne enkele aanwijzingen voor een mogelijke identificatie van de afgebeelde heilige. Het zou namelijk een beeltenis van de Engelse bisschop Edmundus van Canterbury kunnen zijn.

Heilige

In het eerste deel van de boekenreeks Heilig en profaan beeldden kunsthistoricus Jos Koldeweij en amateurarcheoloog/verzamelaar Hendrik Jan van Beuningen een insigne af dat is gevonden in het verdronken dorp Nieuwlande. Een identificatie lieten de auteurs echter achterwege. “Heilige” staat slechts bij de omschrijving van de afbeelding.

De voorgestelde man, een bisschop, roept dan ook vragen op. Hij heeft bijvoorbeeld geen hoofd meer en in zijn handen draagt hij slechts een staf en een boek waarmee hij evenmin veel van zijn identiteit prijsgeeft.

Tekst

Onder de figuur staat een tekst, maar die geeft evenmin veel opheldering. Het opschrift is namelijk rommelig, de letters zijn hanenpoten. Sommige van de tekens wekken wel de suggestie van bestaande letters, maar de meeste zijn voor meerdere uitleg vatbaar.

Koldeweij en Van Beuningen lazen:

Dat interpretatie subjectief is, blijkt wel uit de grote hoeveelheid vraagtekens die de auteurs toevoegden, maar ook de rest van de transcriptie is soms twijfelachtig. Is de derde letter wel een A? Of misschien een E of wellicht een P? Gaat het hier wel om een bestaande letter?

Verbastering

De enige tekens die weinig problemen opleveren, zijn de eerste twee: S M. Daarbij is de S vast en zeker een afkorting. Daarna volgt immers een hoog liggend streepje, mogelijk een afkortingsteken dat betekent dat er na de S iets is weggelaten. namelijk de rest van het Latijnse sanctus, oftewel ‘heilige’. Daarna volgt een letter die veel wegheeft van een letter M.

Dat de overige tekst verbasterd is tot een onleesbare tekst, staat vast. Waarschijnlijk werd de tekst deze gekopieerd naar een voorbeeld waarbij de leesbaarheid geen prioriteit had. Wat de originele tekst geweest is, blijft dus gissen.

De enige houvast voor een identificatie van de heilige is dus de afbeelding en deze lijkt te wijzen in de richting van Edmundus van Canterbury, of zoals de Fransen hem noemen: Edme van Pontigny.

Engelse heilige

Edmundus was oorspronkelijk afkomstig uit Engeland. Na een studie in Oxford werd hij in 1233 bisschop van Canterbury. Als zodanig trad hij in beroemde voetsporen, onder meer die van de vermoorde bisschop Thomas Becket die in 1174 heilig was verklaard.

Overtuigd van de noodzaak tot hervormingen kreeg de nieuwe bisschop echter al gauw ruzie met de Engelse koning en ten slotte ook met de monniken van Canterbury. Als gevolg van deze conflicten vertrok hij naar Frankrijk zoals ook zijn beroemde voorganger Thomas Becket ooit had gedaan. Als cisterciënzer nam Edmundus vervolgens zijn intrede bij de abdij van Pontigny in de buurt van Auxerre (Bourgondië).

Uiteindelijk overleed Edmundus in Soissy. Zijn lichaam werd daarna bijgezet in de abdij van Pontigny waar hij de laatste jaren van zijn leven had doorgebracht en in 1246 werd hij bovendien heilig verklaard. De laatste rustplaats van de bisschop trok sindsdien pelgrims naar Pontigny. Bedevaartgangers bleven Edmundus daarna bezoeken tot aan de Franse Revolutie toen de kerk en het klooster verwoest werden.

Ongedoopte kinderen

Gedurende de periode van verering gingen veel verhalen over Edme van Pontigny. Wonderen zouden hem gedurende zijn vroegste leven omringd hebben. Als pasgeborene vertoonde hij namelijk geen teken van leven, zo ging het relaas. Gedurende zijn eerste levenloze dag bleef zijn moeder hem echter verzorgen en zij eiste voorts dat het kind gedoopt zou worden. Als miraculeus gevolg van haar devote ijver kwam de jonge Edmundus alsnog tot leven.

Volgens hagiograaf Massé is dit wonderverhaal de reden waarom sedert Edmes heiligverklaring in 1274 ouders hun doodgeboren en jong gestorven, maar ongedoopte kinderen naar Pontigny brachten.

C’est sans doute à cause de cette circonstance qu on n a cessé depuis six cents ans d’apporter à son tombeau des enfants morts sans baptême

– Massé 1874, p. 15 via Google Books

Edme kon deze kinderen namelijk tot leven wekken. Zelfs al was de resuscitatie kortstondig, het was reden genoeg voor rouwende ouders om de pelgrimstocht naar Pontigny te ondernemen. Zij vreesden immers dat voor hun ongedoopte kind de hemelpoort gesloten zou blijven.

Als de kinderen weer tot leven kwamen, konden ze alsnog worden gedoopt. Die doop was wat Massé noemde: “le sacrement qui leur ouvre la porte du ciel”. Kortom, het doopsel was het sacrament dat voor deze kinderen de poort van de hemel opende.

Iconografie

Het wonderverhaal en de daaraan gerelateerde pelgrimscultus beïnvloedden ook de manier waarop Edme in Pontigny en omgeving werd voorgesteld. Vanwege de bijzondere gave van Edme om kinderen weer tot leven te wekken, was het namelijk gebruikelijk, zo stelde Massé al vast,

de retrouver dans les églises saint Edme représenté en costume d’Evêque debout et ayant à ses pieds des enfants inanimés qu il ressuscite et qu’il bénit.

Met andere woorden, de heilige werd in Frankrijk, vooral in de omgeving van Pontigny, vaak afgebeeld met een levenloos kind aan zijn voeten dat hij met een zegenend gebaar tot leven wekt, zoals op de buitenzijde van het drieluik in de kerk van Chaource (zie hierboven).

Insigne van Edme

Het insigne in Heilig en profaan combineert enkele elementen die onmiddellijk doen denken aan het verhaal van Edme van Pontigny. Er staat namelijk een heilige die – hoewel zijn hoofd ontbreekt – herkenbaar is als bisschop. Hij is immers gekleed in bisschopstenue en draagt een mantel, met in zijn rechterhand wat resteert van een kromstaf en in zijn linkerhand een boek.

Aan zijn rechterzijde ligt op de grond een zuigeling in windselen. Rechts nadert een vrouw met een baby in haar armen.

Het insigne combineert daarmee drie elementen die op Edme van Pontigny wijzen, om te beginnen het bisschoppelijke tenue en zijn attributen. De kromstaf – waarvan de bekronende krul is afgebroken – wijst op zijn ambt als bisschop van Canterbury, het boek op Edmes achtergrond als geleerde. Hij studeerde immers in Oxford en was daar professor geweest. De heilige wordt dan ook vaker met boek afgebeeld.

Het tweede, en meer overtuigende, element is de zuigeling aan zijn voeten. Het kind verwijst ongetwijfeld naar de specialiteit van de afgebeelde heilige om ongedoopte kinderen tot leven te kunnen wekken. Zo is Edme ook afgebeeld in de doopkapel van de eerder genoemde kerk Saint-Jean Baptiste in Chaource.

Tot slot toont het insigne een vrouw met een wikkelkind in haar armen. Ongetwijfeld staat deze figuur symbool voor de talrijke ouders die naar Pontigny togen in de hoop dat Edme ook hun kind tot leven zou wekken.

Pontigny als herkomstplaats

De visuele elementen van het insigne lijken dus in de richting van Pontigny te wijzen. Vermoedelijk is Edme van Pontigny de “Saint M” waarop in de verbasterde tekst wordt gezinspeeld. Van Edme van Pontigny waren echter nog geen middeleeuwse insignes bekend voor de verkoop aan pelgrims, terwijl die ongetwijfeld wel gemaakt zijn. Wellicht is dit pelgrimsteken dus een tot nu toe uniek voorbeeld van insignes die Pontigny verlieten.

Helaas blijft het bij een donkerbruin vermoeden. Uitsluitsel komt er waarschijnlijk pas wanneer er een vergelijkbaar insigne wordt gevonden met daarop een leesbare, niet verbasterde tekst. Dan pas weten we zeker of de maker van dit insigne inderdaad iets als ‘S Edme de Pontigny’ verhaspelde tot de pseudo-tekst die nu voorligt.

Meer lezen?

Met bedevaartsouvenirs houd ik me al lange tijd bezig. Het was onder andere onderwerp van mijn boek Prayers and Badges in late Medieval Books dat in 2021 bij Brepols verscheen. Voor meer over pelgrimstekens, zie bovendien andere blogartikelen als ‘Bedevaartinsignes van Scheut’ of ‘Onbekend gestanst insigne van Aardenburg’ of zoek op categorie ‘insignes’.

Voor het schrijven deze blogpost over Edme van Pontigny heb ik tevens gebruik gemaakt van de volgende literatuur:

• Saint Edme et Pontigny. Histoire et légende d’un saint anglais en Bourgogne (= Bulletin des amis de Pontigny 5, numero spécial (1996)).
• H.J.E. van Beuningen en A.M. Koldeweij, Heilig en Profaan. 1000 laat-middeleeuwse insignes uit de collectie H.J.E. van Beuningen (Cothen, 1993), p. 203, nr. 388.
• P.-L.-F. Massé, Vie de Saint Edme: autrement Saint Edmond, archevèque de Cantorbéry (Auxerre: Imprimerie de la Bourgogne / Sens: Pénard, 1874). [Google Books]